Nan giải bài toán sở hữu chéo nhìn từ đại án SCB - Vạn Thịnh Phát

Đại án Trương Mỹ Lan - SCB cho thấy vi phạm trong sở hữu chéo, cho vay sân sau của ngân hàng vẫn còn phức tạp, ngày càng tinh vi. Đây là một thách thức rất lớn với cơ quan quản lý trong bài toán chống chi phối hoạt động ngân hàng.

Cơ quan Cảnh sát điều tra, Bộ Công an vừa có Bản kết luận điều tra vụ án Tham ô tài sản, vi phạm quy định về hoạt động ngân hàng, hoạt đông khác liên quan đến hoạt động ngân hàng, đưa hối lộ, nhận hối lộ, lợi dụng chức vụ quyền hạn trong khi thi hành công vụ, thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản xảy ra tại Tập đoàn Vạn Thịnh Phát (VTP), ngân hàng SCB và các đơn vị, tổ chức có liên quan.

Bà Trương Mỹ Lan, Chủ tịch Tập đoàn Vạn Thịnh Phát bị cáo buộc chi phối hoạt động của Ngân hàng SCB để chiếm đoạt 304.096 tỷ đồng (khoảng 12,36 tỷ USD) và bị đề nghị truy tố về ba tội: Đưa hối lộ, Vi phạm quy định về hoạt động của ngân hàng và Tham ô tài sản.

Theo kết luận, từ tháng 12/2011, bằng hình thức nhờ người đứng tên sở hữu cổ phần, bà Trương Mỹ Lan nắm giữ 81,43% cổ phần của Ngân hàng TMCP Sài Gòn (cũ) dưới tên của 32 cổ đông; 98,74% cổ phần của Ngân hàng TMCP Việt Nam Tín Nghĩa dưới tên của 36 cổ đông và 80,46% cổ phần của Ngân hàng TMCP Đệ Nhất dưới tên của 24 cổ đông.

Sau khi 3 ngân hàng này được hợp nhất vào ngày 10/1/2012, với tên gọi là Ngân hàng TMCP Sài Gòn (Ngân hàng SCB), bà Lan tiếp tục nhờ 73 cổ đông đứng tên sở hữu 85,606% cổ phần của SCB. Đồng thời, tiếp tục mua và sử dụng cá nhân đứng tên cổ phần tại Ngân hàng SCB để tăng tỷ lệ sở hữu cổ phần tại ngân hàng này lên 91,545% vào ngày 1/1/2018.

Tính đến tháng 10/2022, Ngân hàng SCB có vốn điều lệ 15.231,688 tỷ đồng với tổng số 4.129 cổ đông được Ngân hàng Nhà nước công nhận. Trong đó, bà Trương Mỹ Lan đã sở hữu, chi phối gần 91,536% vốn điều lệ, do 27 pháp nhân, cá nhân đứng tên giúp. Bà này trực tiếp đứng tên sở hữu 4,982% vốn điều lệ SCB.

Theo đó, bà Lan không nắm giữ chức vụ nào tại SCB nhưng với việc nắm cổ phần chi phối hoạt động, bố trí người thân tín giữ các chức vụ lãnh đạo chủ chốt tại Ngân hàng SCB (Hội đồng quản trị, Ban điều hành) nên mọi hoạt động của ngân hàng này đều cơ bản phục vụ hoạt động, mục đích cá nhân của bà Lan.

Bà Lan bị cáo buộc sử dụng SCB để huy động vốn, sau đó chỉ đạo người tại SCB và Vạn Thịnh Phát lập hồ sơ hợp thức hóa như một khoản vay để rút tiền. Cơ quan điều tra cho hay dù áp dụng "cách tính có lợi cho bị can" nhưng số tiền bà Lan chiếm đoạt đặc biệt lớn, lên đến 304.096 tỷ đồng của SCB. Đây được xác định là tiền người dân, khách hàng gửi.

Qua hoạt động điều tra xác định, thực trạng tài chính Ngân hàng SCB tại thời điểm 30/6/2017 rất xấu, bản chất tại thời điểm này Ngân hàng SCB đã âm vốn chủ sở hữu nhưng do bà Trương Mỹ Lan chỉ đạo các đối tượng tại Ngân hàng SCB bưng bít, báo cáo không trung thực và dùng thủ đoạn mua chuộc các cán bộ thanh tra, để họ che giấu, báo cáo không trung thực về thực trạng của Ngân hàng SCB. Theo đó, tại thời điểm ngày tỷ lệ nợ xấu ngân hàng là 20,92% (báo cáo là 0,61%); tỷ trọng dư nợ cho vay bất động sản/tổng dư nợ là 62,95% (báo cáo là 55% - NHNN cho phép không quá 55%). Tính đúng, đủ thì vốn chủ sở hữu ngân hàng âm 22.289 tỷ đồng, lợi nhuận âm 35.038 tỷ đồng.

Sau khi Cơ quan CSĐT Bộ Công an khởi tố vụ án "Lừa đảo chiếm đoạt tài sản" xảy ra tại Tập đoàn VTP, ngày 8/10/2022, Thống đốc NHNN đã bán hành Quyết định về việc kiểm soát đặc biệt đối với Ngân hàng SCB. Theo kết quả kiểm toán khi đó, xác định Ngân hàng SCB âm vốn chủ sở hữu 443.769 tỷ đồng, lỗ luỹ kế là 464.547 tỷ đồng.

Có thể thấy, sự việc thao túng, chi phối hoạt động SCB diễn ra trong thời gian dài và quy mô ngày càng lớn, đặc biệt sau đợt thanh tra năm 2017-2018.

Cụ thể, Cơ quan điều tra xác định: từ ngày 1/1/2012 - 31/12/2017, Ngân hàng SCB giải ngân cho 304 khách hàng nhóm Trương Mỹ Lan - Tập đoàn VTP với 368 khoản vay, dư nợ còn đến ngày 17/10/2022 là 132.247 tỷ đồng (gồm 68.305 tỷ đồng nợ gốc, 63.942 tỷ đồng nợ lãi).

Từ ngày 1/1/2018 - 7/1/2022, SCB đã giải ngân cho 571 khách hàng nhóm Trương Mỹ Lan - Tập đoàn VTP với 916 khoản vay, đến ngày 17/10/2022 dư nợ là 545.039 tỷ đồng (gồm 415.667 tỷ đồng nợ gốc và 129.372 tỷ đồng nợ lãi).

Theo đó, kết luận điều tra về số tiền 483.917 tỷ đồng/1.284 khoản vay được giải ngân cho 875 khách hàng còn dư nợ tại SCB tính đến 17/10/2022 liên quan tới nhóm Trương Mỹ Lan - Tập đoàn VTP: Sau khi thâu tóm SCB, để rút tiền từ ngân hàng sử dụng cho mục đích cá nhân, bà Trương Mỹ Lan đã thông qua các cá nhân thân tín, giữ vai trò chủ chốt tại SCB, cùng với các cán bộ chủ chốt tại Tập đoàn VTP triển khai hoạt động rút tiền của SCB dưới hình thức cho các hồ sơ vay được hợp thức hoá (vay khống); thậm chí có nhiều khoản vay rút tiền trước hoàn thiện hồ sơ sau. Mỗi khoản cần rút ra, trong các giai đoạn đều có cách làm khác nhau và được giao cho từng nhóm của VTP để dụng Công ty "ma", "vẽ" ra phương án đầu tư tại các dự án, giao cho các bộ phận tính toán tài sản đảm bảo cho phù hợp...

Nan giải bài toán sở hữu chéo

Trương Mỹ Lan - SCB là những cái tên đi vào lịch sử ngành ngân hàng với quy mô thiệt hại là chưa từng có. Sau những vụ đại án thao túng ngân hàng đã được phanh phui trước đó như: OceanBank - Hà Văn Thắm, VNCB - Phạm Công Danh, TrustBank - Hứa Thị Phấn, Southern Bank - Trầm Bê, ... với quy mô thiệt hại chỉ tới vài nghìn tỷ, hàng chục nghìn tỷ thì đến vụ án Trương Mỹ Lan - SCB, con số thiệt hại lên tới hàng trăm nghìn tỷ và được so sánh tương đương 6% GDP Việt Nam, lớn hơn tài sản 5 tỷ phú USD Việt Nam cộng lại.

Nhận thức rõ về những khó khăn, tồn tại trong quá trình kiểm soát hoạt động hệ thống ngân hàng, ngày 18/9/2023, giải trình tại Ủy ban Thường vụ Quốc hội về vấn đề sở hữu chéo; các cổ đông lớn thao túng, chi phối hoạt động ngân hàng, Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Nguyễn Thị Hồng cho biết, "sở hữu chéo, sân trước, sân sau" là những hạn chế, được Trung ương, Quốc hội, Chính phủ quan tâm và yêu cầu sớm xây dựng cơ sở pháp lý điều chỉnh.

"Qua thảo luận, Ngân hàng Nhà nước thấy nếu chờ có một quy định xử lý triệt để vấn đề này sẽ không bao giờ có", bà Hồng nói. Thay vào đó, người đứng đầu ngành ngân hàng cho rằng quy định phải hướng đến, không chỉ ở Luật Các tổ chức tín dụng, mà trong văn bản quy phạm pháp luật khác, lĩnh vực khác, đảm bảo minh bạch hóa hoạt động của doanh nghiệp và người dân.

Trên hồ sơ, cá nhân, tổ chức nắm giữ tỷ lệ cổ phần thế nào đều được hệ thống ngân hàng nắm bắt thông qua việc cho vay. Nhưng trên thực tế, họ có thể thống kê hộ về sở hữu cổ phần, hoặc thành lập doanh nghiệp để vay vốn.

Về đề xuất mở rộng phạm vi; giảm tỷ lệ sở hữu cổ phần tại tổ chức tín dụng, Thống đốc cho rằng còn nhiều ý kiến băn khoăn. Bởi quy định này liệu có xử lý triệt để vấn đề chống sở hữu chéo, thao túng, sân trước sân sau không. Việc kiểm soát tỷ lệ sở hữu của cá nhân và doanh nghiệp cũng khó khăn nếu "họ cố tình để người khác đứng tên thì không xử lý được". Việc này phải có sự tham gia của cơ quan điều tra.

Qua các đại án ngân hàng được đưa ra ánh sáng có thể thấy, một cá nhân nắm quyền chi phối ngân hàng có tỷ lệ sở hữu "ngầm" lên tới 60-70%, thậm chí là trên 90%. Các cá nhân này đôi khi không trực tiếp nắm giữ chức vụ nào tại ngân hàng nhưng lại là người đưa ra quyết định về hoạt động cấp tín dụng, cho vay và sử dụng vốn không đúng mục đích. Thường những sai phạm này diễn ra trong thời gian dài và tính chất ngày càng phức tạp, quy mô ngày càng lớn. Để quản lý, giám sát, phát hiện ra sai phạm ngày càng khó khăn.

Chia sẻ từ một vị chuyên gia có nhiều năm trong hoạt động thống kê, nghiên cứu ngân hàng cho thấy, kiểm soát cho vay sân sau cần một đội ngũ giám sát có trách nhiệm, chuyên môn cao và giàu kinh nghiệm để phát hiện những hoạt động cấp tín dụng bất thường, liên tục trong thời gian dài. Ở nước ta, một số vị Đại biểu Quốc hội cũng đã từng đặt vấn đề sau mỗi ngân hàng đều có bóng dáng đại gia doanh nghiệp. Điều này không sai, không vi phạm các quy định pháp luật hiện hành. Tuy nhiên, việc của các cơ quan quản lý là quản lý, giám sát để các quy định hiện hành được thực hiện triệt để, giảm thiểu tình trạng cho vay sân sau góp phần minh bạch, giữ an toàn hoạt động hệ thống.