Bài của Trịnh Hùng

Cuộc xung đột giữa Ukraine và Nga, bắt đầu từ năm 2014 với việc Nga sáp nhập Crimea và leo thang thành chiến tranh toàn diện vào ngày 24/2/2022, là một trong những cuộc chiến quan trọng nhất ở châu Âu kể từ Thế chiến II. Hoa Kỳ đóng vai trò trung tâm trong việc hỗ trợ Ukraine, nhưng chính sách của Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump (nhậm chức lần hai vào tháng 1/2025) đã có những thay đổi đáng kể, bao gồm việc thúc đẩy một thỏa thuận khoáng sản với Ukraine.

Bài phân tích này sẽ xem xét bản chất cuộc chiến, vai trò của Mỹ, và ý nghĩa chiến lược của thỏa thuận khoáng sản.

+ Giai đoạn 2014-2022: Sau cuộc cách mạng Maidan năm 2014 lật đổ chính quyền thân Nga tại Ukraine, Nga sáp nhập Crimea và hỗ trợ lực lượng ly khai ở Donbas (Donetsk và Luhansk), chiếm khoảng 7% lãnh thổ Ukraine. Đây là giai đoạn chiến tranh lai tạp (hybrid warfare) với xung đột cường độ thấp.

+ Chiến tranh toàn diện 2022: Ngày 24/2/2022, Nga phát động cuộc xâm lược toàn diện, nhằm kiểm soát Ukraine và ngăn chặn nước này gia nhập NATO. Đến năm 2025, Nga chiếm giữ khoảng 20% lãnh thổ Ukraine, bao gồm các khu vực giàu tài nguyên như Donbas và bờ biển Azov.

+ Tình hình hiện tại (3/2025): Xung đột rơi vào thế bế tắc tổn thương (hurting stalemate), với Nga chiếm ưu thế trong chiến tranh tiêu hao nhờ dân số lớn (143 triệu so với 41 triệu của Ukraine) và sản xuất quân sự mạnh (sản xuất 3 triệu quả đạn pháo/năm so với 1 triệu của Mỹ và châu Âu cộng lại).

+ Chiến lược: Nga muốn duy trì Ukraine trong phạm vi ảnh hưởng của mình, ngăn chặn sự mở rộng của NATO về phía đông, và khai thác tài nguyên phong phú của Ukraine (khoáng sản, đất nông nghiệp).

+ Tài nguyên: Các khu vực bị chiếm đóng như Donbas chứa 40% trữ lượng khoáng sản của Ukraine, bao gồm than, lithium, và đất hiếm (rare earths), có giá trị ước tính hàng trăm tỷ USD.

+ Hỗ trợ quân sự: Mỹ cung cấp hơn 66 tỷ USD viện trợ quân sự từ năm 2014 đến 2024 (theo Bộ Ngoại giao Mỹ), bao gồm vũ khí hiện đại như HIMARS, Patriot, và Javelin. Chính quyền Biden (2021-2025) tập trung cô lập Nga qua cấm vận và hỗ trợ Ukraine chống lại xâm lược.

+ Chiến lược địa chính trị: Mỹ xem Ukraine là tiền đồn ngăn chặn tham vọng bành trướng của Nga, đồng thời củng cố trật tự quốc tế dựa trên luật lệ.

+ Chính sách “Nước Mỹ trên hết”: Từ tháng 1/2025, Trump thay đổi cách tiếp cận, ưu tiên giao dịch kinh tế hơn là viện trợ quân sự không điều kiện. Ông tạm dừng viện trợ quân sự vào ngày 3/3/2025 để “đánh giá lại” (theo Bộ Ngoại giao Mỹ), gây lo ngại cho Ukraine và châu Âu.

+ Đàm phán với Nga: Trump mở kênh đối thoại với Tổng thống Nga Vladimir Putin, bao gồm cuộc gọi 90 phút vào đầu tháng 2/2025 và dự kiến gặp mặt tại Ả Rập Saudi, nhằm đạt được thỏa thuận hòa bình. Điều này đánh dấu sự khác biệt với chính sách cô lập Nga của Biden.

+ Đề xuất ban đầu: Vào ngày 12/2/2025, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent đề xuất với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky một thỏa thuận khoáng sản tại Kyiv. Mỹ muốn nhận 50% doanh thu từ khoáng sản Ukraine (trị giá ước tính 500 tỷ USD) để đổi lấy viện trợ trước đây và tương lai (CSIS, 27/2/2025).

+ Phản ứng của Ukraine: Zelensky từ chối bản thảo đầu tiên vì thiếu cam kết an ninh cụ thể, nhưng áp lực từ Trump và tình hình chiến sự khiến Kyiv nhượng bộ. Một thỏa thuận khung được công bố vào ngày 26/2/2025 (Reuters), dù chưa ký chính thức do mâu thuẫn công khai giữa Trump và Zelensky tại Nhà Trắng ngày 28/2/2025.

+ Lợi ích kinh tế: Ukraine sở hữu 5% trữ lượng đất hiếm toàn cầu (UN) và các khoáng sản quan trọng như lithium, titanium, và graphite – cần thiết cho công nghệ xanh và quốc phòng. Thỏa thuận giúp Mỹ giảm phụ thuộc vào Trung Quốc (kiểm soát 75% đất hiếm thế giới) và tăng cường chuỗi cung ứng nội địa.

+ Chiến lược chính trị: Trump xem đây là cách “hoàn vốn” cho 175 tỷ USD viện trợ đã chi (thay vì 500 tỷ USD như ông tuyên bố), củng cố hình ảnh “thỏa thuận có lợi” với cử tri Mỹ.

+ Đòn bẩy ngoại giao: Thỏa thuận buộc Mỹ duy trì lợi ích ở Ukraine, gián tiếp cam kết bảo vệ an ninh khu vực mà không cần viện trợ quân sự trực tiếp.

+ Đánh đổi an ninh: Thỏa thuận không bao gồm cam kết quân sự rõ ràng từ Mỹ, khiến Ukraine phụ thuộc vào châu Âu (Anh, Pháp đề xuất lực lượng gìn giữ hòa bình) và đối mặt với rủi ro Nga tái xâm lược.

+ Tác động kinh tế: Việc nhượng 50% doanh thu khoáng sản làm giảm nguồn lực tái thiết (ước tính cần 486 tỷ USD, World Bank 2024), nhưng có thể thu hút đầu tư Mỹ vào cơ sở hạ tầng khai thác.

+ Nga: Putin phản ứng bằng cách đề xuất Mỹ khai thác khoáng sản ở vùng chiếm đóng (BBC, 24/2/2025), nhằm chia rẽ Mỹ-Ukraine và duy trì ảnh hưởng kinh tế. Điều này cho thấy Nga lo ngại Mỹ gia tăng hiện diện kinh tế ở Ukraine.

+ Châu Âu: Các đồng minh NATO lo ngại Trump rút lui khỏi vai trò lãnh đạo an ninh, buộc EU tăng chi tiêu quốc phòng (Đức phản đối thỏa thuận, gọi là “ích kỷ” – Al Jazeera, 26/2/2025).

+ Trung Quốc: Bắc Kinh có thể tăng đầu tư vào khoáng sản ở các nước khác (như Congo) để duy trì vị thế, đồng thời áp thuế trả đũa lên hàng Mỹ.

+ Nếu thỏa thuận được ký, Mỹ sẽ tăng đầu tư vào khai thác khoáng sản Ukraine, nhưng sản lượng thực tế cần 10-18 năm để phát triển (Ernst & Young). Nga có thể gia tăng áp lực quân sự để phá hoại kế hoạch này.

+ Trump có thể đạt được thỏa thuận hòa bình với Nga, nhưng không đảm bảo lâu dài nếu thiếu lực lượng gìn giữ hòa bình quốc tế.

+ Tích cực: Ukraine trở thành nhà cung cấp khoáng sản chiến lược cho Mỹ và EU, tăng cường vị thế kinh tế nếu hòa bình được duy trì.

+ Tiêu cực: Nga củng cố kiểm soát các vùng chiếm đóng, khai thác tài nguyên song song với Mỹ, dẫn đến phân chia de facto Ukraine.

Cuộc chiến Ukraine-Nga không chỉ là tranh chấp lãnh thổ mà còn là cuộc chiến tài nguyên và ảnh hưởng địa chính trị. Vai trò của Mỹ chuyển từ hỗ trợ quân sự sang giao dịch kinh tế dưới thời Trump, với thỏa thuận khoáng sản là biểu tượng của chính sách “Nước Mỹ trên hết”. Đối với Mỹ, thỏa thuận mang lại lợi ích kinh tế và chiến lược, nhưng đối với Ukraine, đó là sự đánh đổi giữa an ninh và tài nguyên. Ý nghĩa lớn nhất của thỏa thuận nằm ở việc định hình lại quan hệ Mỹ-Ukraine-Nga, nhưng thành công phụ thuộc vào khả năng cân bằng giữa lợi ích kinh tế và ổn định khu vực trong bối cảnh Nga vẫn là mối đe dọa thường trực.