Hiểu đúng về đường sắt đô thị

Những năm gần đây mỗi khi nhắc đến hệ thống đường sắt đô thị (ĐSĐT) và metro trên báo chí, các phương tiện truyền thông và mạng xã hội, có khá nhiều bạn thường xuyên kêu ca rất thảm thiết: “lỗ, lỗ nặng”, “bao giờ mới thu hồi đủ vốn, 100 năm, 200 năm, 300 năm cũng không thu hồi đủ vốn”, “è cổ ra mà trả nợ”, “doanh thu một năm không đủ trả lương, không đủ bù chi phí vận hành”.

Những người nói như vậy là đã hiểu sai về công dụng, chức năng và lợi ích của ĐSĐT - metro (chính xác hơn là chẳng hiểu gì về ĐSĐT - metro cả), bởi tất cả các quốc gia trên thế giới đều không quốc gia nào tính lợi ích riêng lẻ của ĐSĐT - metro mà họ tính lợi ích kinh tế, xã hội tổng thể mà hệ thống ĐSĐT - metro mang lại.

Những ai kêu ca về ĐSĐT lỗ, chắc không biết một thực tế rằng tất cả các hệ thống ĐSĐT, metro ở các thành phố lớn trên thế giới đều lỗ, bao gồm cả các TP New York, Los Angeles, London, Paris, Berlin, Bacenola, Singapore, Hong Kong… (có tài liệu nói Hong Kong là TP duy nhất trên thế giới hệ thống GTCC có lãi, thế nhưng đi sâu vào thực chất thì cũng lỗ, còn tại sao nói Hong Kong có lãi tôi sẽ giải thích ở phần sau).

Tất cả các hệ thống ĐSĐT ở các đô thị trên toàn thế giới đều nhằm các mục tiêu sau đây:

1) Giải quyết nhu cầu đi lại của người dân và khách du lịch

2) Giảm ùn tắc giao thông trong đô thị

3) Giảm ô nhiễm không khí và hiệu ứng nhà kính

4) Giảm chi phí đi lại cho người sử dụng ĐSĐT, đặc biệt là học sinh, sinh viên, người già và khách du lịch

5) Giảm tai nạn giao thông trong đô thị (ĐSĐT an toàn và ít tai nạn hơn đi ô tô và xe máy).

6) Giảm tiêu thụ nhiên liệu (nhiêm liệu cho ô tô, xe máy cá nhân, theo tính toán thì nhiều gấp 2 lần GTCC)

7) Giúp cho người lao động có năng xuất làm việc cao hơn (thời gian đi lại ít hơn, trong lúc ngồi ĐSĐT có thể nghỉ ngơi, thư giãn, chợp mắt, đọc sách, thậm chí làm việc, trong khi lái xe ô tô, xe máy thì không).

Nhờ các lợi ích trên mà năng xuất lao động và lợi ích kinh tế của cả xã hội tăng lên, trật tự, an toàn xã hội cũng tăng, giúp giải quyết được một phần của công bằng xã hội.

Chính vì thế các hệ thống GTCC ở các TP trên thế giới cơ bản đều theo cơ cấu tài chính sau:

1) Chính phủ tài trợ tiền làm hệ thống đường sắt, nhà ga và các đoàn tầu

2) Công ty GTCC, ĐSĐT - metro lo chi phí vận hành theo các nguồn tài chính sau:

- Tiền bán vé chỉ chiếm một phần của chi phí vận hành

- Hãng GTCC, ĐSĐT kinh doanh thêm (cho thuê mặt bằng nhà ga, kinh doanh BĐS chẳng hạn, phí quảng cáo trên tàu, ở nhà ga)

- Chính phủ chuyển từ khoản thu phí trong đô thị (như London có phí tắc nghẽn ở nội đô thu của những người sử dụng phươg tiện cá nhân)

- Chính phủ tài trợ từ ngân sách trung ương và ngân sách bang (hay ngân sách thành phố).

Đây là số liệu vận hành của London (Transpost Of London - TfL) năm 2019/2020:

- Tiền bán vé: 4,9 tỷ bảng Anh (GBP)

- Thu từ phí tắc nghẽn giao thông: 1,2 tỷ GBP

- Trợ cấp của chính phủ Anh: 3,4 tỷ GBP

- Vay ngân hàng: 0,9 tỷ GBP

(như vậy tiền bán vé chỉ được có 47,12% tổng chi phí vận hành)

Đây là số liệu vận hành hệ thống của Paris năm 2018:

- Tiền bán vé: 27%

- Thu từ các loại thuế địa phương: 52%

- Trợ cấp của chính phủ Pháp: 18%

- Các nguồn khác: 3%

Ở Pháp các tỉnh, thành phố tạo ra khoản thuế địa phương, thu mỗi người lao động từ 1,6% đến 2,6% trên tổng lương (% tuỳ thành phố, người lao động ở các doanh nghiệp nhỏ dưới 11 lao động được miễn). Khoản thuế địa phương này tài trợ cho GTCC và chiếm 52% tổng chi phí vận hành. London đang rất muốn học mô hình của Pái để giảm gánh nặng ngân sách.

TP New York (Mỹ), năm 2018 tổng tiền tài trợ từ thuế thu cho giao thông công cộng (MTA) lên đến 5,186 tỷ USD, trong đó TP New York là 1,668 tỷ USD, Bang New York 408 triệu USD, thuế cống hiến của người dân là 3,879 tỷ USD. Chưa hết TP New York còn được hưởng tài trợ ít nhất 10,7 tỷ USD từ dự luật Cơ sở hạ tầng trị giá trên 1000 tỷ USD.

Ở Singapore, chính phủ tài trợ (không thu hồi) toàn bộ cơ sở hạ tầng (hệ thống đường ray, hệ thống tín hiệu, tàu và xe buyt) cộng thêm chi phí khởi động của mạng lưới đường sắt và xe buýt, ngoài ra Chính phủ trợ giá vé trực tiếp cho người lao động có mức lương thấp và người khuyết tật. Tổng tiền tài trợ của chính phủ trong 5 năm qua là 14 tỷ USD và sẽ tài trợ tiếp 26 tỷ USD trong 5 năm tới.

Nhiều tài liệu nói hệ thống GTCC Hồng Kong là hệ thống duy nhất có lãi (theo báo cáo tài chính thì năm 2018 số lãi lên đên 1,6 tỷ bảng Anh). Thế nhưng đấy là lãi của công ty thôi và lãi là từ lĩnh vực kinh doanh tài sản bao gồm 1 toà nhà chọc trời cao 118 tầng, 6.300 căn hộ cho thuê, 2 khách sạn 5 sao nằm phía trên nhà ga và quảng trường Civiv ngoài trời phía trên nhà Ga Kowloon, còn tính riêng vận hành GTCC thì vẫn lỗ.

Bài này nhằm đưa ra bức tranh tổng thể về về việc kinh doanh và tài trợ vốn cho các hệ thống GTCC trên thế giới và mô hình kinh doanh GTCC cộng với tài sản của hệ thống GTCC Hong Kong, với hy vọng bớt tiếng kêu ca “ĐSĐT - metro lỗ, không thu hồi vốn” và cũng là gợi ý cho các cơ quan nhà nước, cơ quan truyền thông trong việc truyền thông và tài trợ vốn, tài trợ chi phí vận hành cho các hệ thống ĐSĐT, metro ở Hà Nội và TP HCM.