Quan hệ Mỹ - ASEAN dưới thời Trump 2.0 tác động ra sao đến kinh tế Việt Nam?

Việc ông Donald Trump tái đắc cử Tổng thống Hoa Kỳ vào năm 2024 đã đặt ra nhiều thảo luận về tương lai chính sách đối ngoại của Mỹ, đặc biệt tại khu vực Đông Nam Á. Học thuyết “Nước Mỹ trên hết” của ông, với trọng tâm là chủ nghĩa bảo hộ và các thỏa thuận thương mại song phương, dự kiến sẽ tiếp tục định hình quan hệ Mỹ - ASEAN.

Đối với Việt Nam, sự thay đổi này mang đến cả cơ hội và thách thức, từ việc tận dụng lợi thế chuỗi cung ứng đến đối mặt với nguy cơ thuế quan gia tăng. Vì vậy, Việt Nam rất cần một chiến lược linh hoạt để cân bằng giữa lợi ích kinh tế và rủi ro chính trị có thể mang lại.

Quan hệ Mỹ - ASEAN trong Kỷ nguyên Trump

Trong nhiệm kỳ đầu tiên, Trump đã rút Mỹ khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và áp đặt thuế quan lên một số quốc gia, bao gồm Trung Quốc, gây ra những ảnh hưởng lan tỏa khắp khu vực Đông Nam Á. Nhiệm kỳ thứ hai của ông dự kiến sẽ tiếp tục duy trì các chính sách bảo hộ này, với trọng tâm là các thỏa thuận thương mại song phương thay vì các khuôn khổ đa phương như ASEAN hay Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP).

Cách tiếp cận của Trump có khả năng tập trung vào việc đạt được các thỏa thuận thương mại “có qua có lại”, trong đó Mỹ tìm cách giảm thâm hụt thương mại với các đối tác chính bằng cách áp đặt thuế quan hoặc đàm phán lại các thỏa thuận hiện có. Đối với các quốc gia ASEAN, điều này có thể đồng nghĩa với việc tăng thuế quan đối với hàng xuất khẩu vào Mỹ, đặc biệt trong các lĩnh vực như dệt may, điện tử và nông nghiệp - những ngành quan trọng đối với các nền kinh tế như Việt Nam.

Lập trường cứng rắn liên tục đối với Trung Quốc của Trump có thể làm gia tăng sự tách biệt chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc, với những tác động đáng kể đối với các quốc gia ASEAN vốn gắn bó sâu sắc trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Việt Nam, với vị thế là một trong những trung tâm sản xuất thay thế cho Trung Quốc, có thể hưởng lợi từ quá trình tách biệt này khi các công ty tìm cách đa dạng hóa chuỗi cung ứng của họ thông qua chiến lược “Trung Quốc+1”. Tuy nhiên, điều này cũng khiến Việt Nam đối mặt với các rủi ro tiềm ẩn nếu căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc leo thang thêm.

Xu hướng ưu tiên các thỏa thuận thương mại song phương thay vì các hiệp định đa phương của Trump có thể làm suy yếu vai trò của ASEAN như một nền tảng trung tâm cho hợp tác khu vực. Trong khi một số lãnh đạo ASEAN có thể chào đón cơ hội đàm phán trực tiếp với Washington, sự chuyển dịch này có thể làm suy yếu các nỗ lực tập thể trong ASEAN nhằm giải quyết các thách thức khu vực rộng lớn hơn như an ninh và hội nhập kinh tế.

Đối với Việt Nam, điều này mang lại cả cơ hội và rủi ro. Một mặt, Việt Nam có thể tận dụng quan hệ kinh tế mạnh mẽ với Mỹ để đàm phán các thỏa thuận song phương có lợi. Mặt khác, vai trò suy yếu của ASEAN có thể làm giảm sự gắn kết khu vực và tạo điều kiện cho ảnh hưởng của Trung Quốc tại Đông Nam Á gia tăng.

Tác động kinh tế từ các hiệp định thương mại và FDI vào Việt Nam

Việt Nam đã nổi lên như một trong những nước hưởng lợi chính từ sự thay đổi trong chuỗi cung ứng toàn cầu nhờ chi phí lao động thấp và vị trí chiến lược tại Đông Nam Á. Năm 2024, thương mại quốc tế của Việt Nam đã phục hồi đáng kể sau đợt suy giảm vào năm 2023 do nhu cầu yếu từ các thị trường xuất khẩu chính như Mỹ và châu Âu. Trong 9 tháng đầu năm 2024, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang Hoa Kỳ ước đạt 89.4 tỷ USD, chiếm 29.8% tổng kim ngạch xuất khẩu cả nước và tăng 27.4% so với cùng kỳ năm trước, điều này khiến Việt Nam dễ bị tổn thương trước các mức thuế có thể vượt xa so với các quốc gia khác.

Thâm hụt ngày càng tăng này có thể trở thành mục tiêu cho các chính sách bảo hộ của Trump trong nhiệm kỳ thứ hai của ông. Việc áp đặt thuế quan lên hàng hóa Việt Nam, tương tự như những gì đã áp dụng đối với hàng hóa Trung Quốc trong nhiệm kỳ đầu tiên của Trump, có thể ảnh hưởng đáng kể đến các ngành xuất khẩu chủ chốt như điện tử và dệt may.

Việt Nam đã là một trong những quốc gia nhận đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) lớn nhờ môi trường đầu tư hấp dẫn và các cải cách theo hướng thị trường. Tuy nhiên, FDI của Mỹ vào Việt Nam vẫn tương đối thấp so với các quốc gia khác ở châu Á. Tính đến tháng 6 năm 2024, Mỹ chỉ xếp thứ 13 trong số các nhà đầu tư trực tiếp lớn nhất vào Việt Nam. Nhiệm kỳ thứ hai của Trump có thể hoặc thúc đẩy hoặc cản trở dòng chảy FDI tùy thuộc vào cách chính quyền của ông tiếp cận quan hệ thương mại song phương.

Một mặt, việc tăng thuế đối với hàng hóa Trung Quốc có thể khuyến khích nhiều công ty có trụ sở tại Mỹ chuyển hoạt động sản xuất sang Việt Nam như một phần trong chiến lược đa dạng hóa của họ. Tuy nhiên, nếu Trump áp đặt các quy định nghiêm ngặt hơn về xuất khẩu công nghệ hoặc đầu tư, đặc biệt là các lĩnh vực công nghệ cao như chất bán dẫn, điều này có thể hạn chế cơ hội hợp tác công nghệ giữa hai quốc gia.

Một hướng đi tiềm năng để giảm thiểu những rủi ro này là thông qua các hiệp định thương mại đa phương như CPTPP hoặc RCEP (Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực). Trong nhiệm kỳ đầu tiên, Trump đã rút khỏi TPP, nhưng có suy đoán rằng chính quyền của ông có thể xem xét lại việc tham gia CPTPP nếu điều này phù hợp với các mục tiêu địa chính trị rộng hơn, chẳng hạn như đối phó với ảnh hưởng của Trung Quốc ở Đông Nam Á.

Việt Nam có thể hưởng lợi đáng kể từ việc mở rộng khả năng tiếp cận thị trường quốc tế thông qua các hiệp định này, đặc biệt nếu chúng giúp bù đắp bất kỳ tác động tiêu cực nào từ việc tăng thuế hoặc giảm FDI do chính sách bảo hộ của Trump.

Việt Nam tăng cường hợp tác trong nội bộ ASEAN

Như đã đề cập trước đó, một trong những rủi ro tức thì mà Việt Nam phải đối mặt trong nhiệm kỳ thứ hai của Trump là thuế quan cao hơn đối với hàng xuất khẩu sang Mỹ, đặc biệt là các ngành nhạy cảm như dệt may và điện tử. Những ngành này phụ thuộc rất nhiều vào khả năng tiếp cận thị trường nước ngoài; bất kỳ sự gia tăng nào trong chi phí thương mại đều có thể làm giảm đáng kể tính cạnh tranh của chúng.

Do đó, Việt Nam cần chuẩn bị cho các gián đoạn tiềm ẩn bằng cách đa dạng hóa thị trường xuất khẩu của mình ngoài các đối tác truyền thống như Mỹ, Trung Quốc hoặc châu Âu, đồng thời đầu tư mạnh hơn vào các ngành công nghiệp trong nước có khả năng hỗ trợ tăng trưởng dài hạn mà không chỉ phụ thuộc vào nhu cầu bên ngoài.

Một thách thức lớn khác xuất phát từ căng thẳng liên tục giữa Washington và Bắc Kinh, điều này đã bắt đầu định hình lại chuỗi cung ứng toàn cầu ở nhiều ngành công nghiệp, bao gồm sản xuất chất bán dẫn và điện tử, nơi cả hai quốc gia đều đóng vai trò quan trọng trong các hệ sinh thái này cùng với các đối tác khác tại khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Nếu căng thẳng tiếp tục leo thang, chúng ta có thể chứng kiến sự phân mảnh lớn hơn trong các mạng lưới hiện có, dẫn đến khả năng phân tán chuỗi cung ứng ngày càng gia tăng.

Để giảm thiểu những thách thức này, Việt Nam có thể áp dụng một số biện pháp chiến lược như đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, giảm sự phụ thuộc vào thị trường Hoa Kỳ bằng cách mở rộng quan hệ thương mại với các quốc gia khác sẽ giúp giảm thiểu tác động của các mức thuế tiềm tàng. Tăng cường quan hệ với các thị trường châu Âu và châu Á sẽ rất có lợi.

Nâng cao năng lực cạnh tranh nội địa: Đầu tư vào công nghệ và cơ sở hạ tầng có thể cải thiện năng suất và giảm chi phí cho các nhà xuất khẩu Việt Nam, giúp họ chống chịu tốt hơn trước các cú sốc từ bên ngoài.

Đàm phán thỏa thuận song phương: Chủ động đàm phán với chính quyền Trump để đạt được các thỏa thuận thương mại song phương có lợi có thể giúp Việt Nam đảm bảo được các ưu đãi, hoặc ít nhất là giảm thuế đối với các mặt hàng xuất khẩu chủ lực như thủy sản và dệt may.

Tăng cường hợp tác khu vực: Hợp tác trong nội bộ ASEAN để đưa ra một lập trường thống nhất trong các cuộc đàm phán với Mỹ có thể tăng cường sức mạnh thương lượng và thúc đẩy lợi ích kinh tế tập thể.

Có thể thấy, quan hệ Mỹ - ASEAN trong nhiệm kỳ thứ hai của Trump nhiều khả năng sẽ được định hình bởi sự tiếp tục của các chính sách bảo hộ và tách biệt chiến lược khỏi Trung Quốc, với những tác động đáng kể đối với Việt Nam. Bằng cách thực hiện các biện pháp chủ động, Việt Nam có thể giảm thiểu tác động tiêu cực của chủ nghĩa bảo hộ Mỹ trong khi tiếp tục khẳng định vai trò quan trọng của mình trên nền kinh tế toàn cầu, đặc biệt vào những năm tới.