Qua nhiều năm theo dõi thị trường chứng khoán, tôi nhận ra một điều lặp đi lặp lại: cứ sau mỗi mùa uptrend, rất nhiều nhà đầu tư rơi vào tình trạng “trắng tay” dù trước đó tài khoản từng lãi đậm.

2007–2008, VN-Index từ đỉnh hơn 1.170 điểm lao dốc xuống dưới 250 điểm, gần như xóa sạch thành quả của cả giai đoạn trước đó. 2018, chỉ số đạt 1.200 điểm rồi mất hơn 30% trong vài tháng, nhiều nhà đầu tư quay về vạch xuất phát. 2020–2021, dòng tiền rẻ đưa thị trường lên 1.500 điểm, nhưng đến 2022, khi lãi suất tăng, cung tiền siết chặt, phần lớn F0 chứng kiến tài khoản từ lãi lớn sang âm vốn.

Điều này không mới. Thị trường tăng thì hầu như ai cũng lãi, thậm chí khoản lãi còn tốt hơn cả những người tư vấn. Nhưng khi gió đổi chiều, chỉ những người có kỷ luật mới giữ được thành quả.

Nguyên nhân theo tôi, đến từ ba yếu tố:

Trong uptrend, giá cổ phiếu tăng liên tục khiến nhiều người tin rằng “còn tăng nữa”. Thay vì chốt lời ở mức hợp lý, họ giữ lại toàn bộ vị thế và để lợi nhuận chỉ tồn tại trên bảng điện (tôi hay gọi là lãi trên sổ sách, y chang báo cáo lãi danh mục tự doanh các CTCK). Khi thị trường quay đầu, khoản lãi kia nhanh chóng bốc hơi. Mà có một vấn đề khá hài hước, nhà đầu tư chỉ tính tài sản của họ khi giá cổ phiếu cao nhất, danh mục lãi nhiều nhất. Vì thế khi giá cổ phiếu giảm 5-10% từ đỉnh, họ sẽ cảm giác mất mát và thua lỗ dù cho so với giá vốn vẫn lãi đậm.

Nhiều nhà đầu tư không hề đặt ra nguyên tắc phân bổ tài sản hay điểm dừng (stoploss, take profit). Việc “all-in” vào một vài mã cổ phiếu trong giai đoạn hưng phấn giống như xây ngôi nhà chỉ trên một chiếc cột – khi cột gãy, mọi thứ sụp đổ.

Tất nhiên, cũng không hẳn có vài tỷ mà mua 20-30 mã cổ phiếu -> rổ chứng ấy tăng thì không bao nhiêu, lỗ thì cả vài chục mã đều lỗ. Vấn đề là phân bổ cổ phiếu phải phù hợp với vị thế, mức chịu đựng rủi ro và khẩu vị đầu tư chứ không phải ai hô gì cũng múc.Thị trường bên kia sườn dốc thì cơ cấu oải cả người và thế là "xóa app".

Hồi uptrend năm 2021, có vài khách hàng của tôi cũng tạo group tự tư vấn đồng nghiệp trong cơ quan, hô mua bán ầm ầm nhộn nhịp cả văn phòng. Thế mà sau 2022 thì hàng loạt group tư vấn tự phát đấy "bay màu" vì "cháy". Và năm nay, thị trường đã tăng 500 điểm trong 4 tháng và bắt đầu có những nhà đầu tư hỏi thăm tôi rằng:

Uptrend tạo cảm giác mọi quyết định đều đúng, dẫn đến sự tự tin thái quá. Nhưng khi thị trường đi vào giai đoạn điều chỉnh, sự thiếu kinh nghiệm, thiếu kỷ luật sẽ bộc lộ rõ nhất. Một bài học rất đời thường mà Tết đến xuân về đều gặp phải: đi làm cả năm, nhận thưởng Tết, nhưng nếu tiêu xài tất cả vào vài tuần ngắn ngủi sau đó thì chẳng còn lại gì. Chứng khoán cũng vậy. Không phải bạn kiếm được bao nhiêu, mà là bạn giữ lại được bao nhiêu sau mỗi chu kỳ.

Tôi thường có 3 lời khuyên cho việc giữ lãi:

1. Lãi bao nhiêu thì rút bấy nhiêu: Bán cổ phiếu đạt lợi nhuận, rút tỷ lệ lãi đó để hạ tỷ trọng cổ phiếu đó trong danh mục xuống như mức ban đầu. Ví dụ xác định cổ phiếu đó target 15% chốt, thì chốt lãi xong rút phần lãi đó ra ngoài dắt vợ đi ăn hải sản.

2. Luôn giữ tỷ trọng cổ phiếu cân bằng như ban đầu.

Và hãy nhớ: Uptrend biến mọi người thành thiên tài, nhưng downtrend mới là kỳ thi tốt nghiệp của nhà đầu tư.