Nhật Bản rơi vào thế kẹt giữa cuộc đối đầu Mỹ-Trung

Là nước đang cố gắng xoay chuyển nền kinh tế bằng cách thúc đẩy xuất khẩu sang cả Trung Quốc và Mỹ, Nhật Bản có thể sẽ chịu thiệt trong cuộc đối đầu Mỹ - Trung.

Theo bài bình luận của chuyên gia kinh tế Keiichi Kaya đăng trên Japan Business Press ngày 14/12, việc Trung Quốc thông qua Luật kiểm soát xuất khẩu chính là biện pháp đáp trả của Bắc Kinh đối với các lệnh trừng phạt thương mại của Mỹ nhằm vào nước này.

Trước đó, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đã áp dụng biện pháp cấm xuất khẩu đối với một số doanh nghiệp của Trung Quốc, trong đó có Tập đoàn công nghệ Huawei. Sự đáp trả qua lại lẫn nhau này là điều nằm trong dự báo của nhiều người, song Nhật Bản có nguy cơ bị kẹt giữa hai cường quốc này.

Một loạt quy định trong Luật kiểm soát xuất khẩu có thể sẽ không nhất thiết được kích hoạt mà nó còn phụ thuộc vào quá trình đàm phán giữa Mỹ và Trung Quốc. Tuy nhiên, là nước đang cố gắng xoay chuyển nền kinh tế bằng cách thúc đẩy xuất khẩu sang cả Trung Quốc và Mỹ, Nhật Bản chắc chắn sẽ là bên chịu thiệt hại trong cuộc đối đầu giữa hai nước có tổng lượng GDP đứng thứ nhất và thứ hai thế giới.

Chính quyền mới ở Mỹ có thể sẽ cố gắng bình thường hóa vấn đề này song các cuộc đàm phán sẽ đối mặt với không ít khó khăn. Sự chia rẽ lập trường giữa Trung Quốc và Mỹ có thể sẽ được thúc đẩy, khi đó Nhật Bản sẽ phải chịu sức ép từ hai cường quốc này.

Tác động tới nhiều doanh nghiệp Nhật Bản

Ngày 1/12, Luật kiểm soát xuất khẩu được Trung Quốc thực thi nhằm mục đích kiểm soát xuất khẩu đối với các mặt hàng mà Trung Quốc cho là liên quan đến an ninh quốc gia. Luật này được cấu thành bởi hai bộ phận, một là danh sách các mặt hàng mà doanh nghiệp Trung Quốc không được tự do xuất khẩu bất kể họ được cấp giấy phép. Hai là danh sách các doanh nghiệp Trung Quốc bị cấm xuất khẩu cho doanh nghiệp nước ngoài bị xác định là có liên quan đến vấn đề an ninh quốc gia.

Trước đó, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đã phát động cuộc chiến thương mại nhằm vào Trung Quốc, trong đó có thực hiện các biện pháp cấm xuất khẩu đối với các sản phẩm của một số doanh nghiệp Trung Quốc vì lý do an ninh. Như vậy, động thái này của Trung Quốc được hiểu là hành động đáp trả lại Mỹ tương tự như biện pháp cấm xuất khẩu của Mỹ.

Tuy nhiên, luật này cũng đồng thời tác động đến các doanh nghiệp Nhật Bản nhập khẩu nhiều nguyên liệu và linh kiện từ Trung Quốc. Khi luật này có hiệu lực đồng nghĩa với việc họ không được tự do mua các sản phẩm của Trung Quốc, mà sẽ có một số vấn đề ràng buộc.

Một sản phẩm được truyền thông đề cập đến nhiều nhất là đất hiếm, nguyên liệu không thể thiếu để sản xuất các thiết bị điện gia dụng, thiết bị điện tử, xe hơi điện tự động (EV).

Nhật Bản phụ thuộc tới 60% nguyên liệu đất hiếm từ Trung Quốc, nên nếu mặt hàng này trở thành đối tượng điều chỉnh của Luật kiểm soát xuất khẩu của Trung Quốc thì các doanh nghiệp Nhật Bản sẽ đứng trước nhiều khó khăn.

Năm 2019, tổng kim ngạch thương mại của Nhật Bản là 155.000 tỷ Yên, trong đó kim ngạch thương mại song phương với Trung Quốc là 33.000 tỷ Yên và kim ngạch thương mại song phương với Mỹ là 26.000 tỷ Yên.

Như vậy, cả Mỹ và Trung Quốc đều là đối tác lớn của Nhật Bản. Có nhiều phương thức khác nhau để tạo nên con số ấn tượng đó, ví dụ các doanh nghiệp Nhật Bản nhập khẩu nguyên liệu, linh kiện từ Trung Quốc, gia công trong nước, sau đó xuất khẩu sang Mỹ; hoặc các doanh nghiệp Nhật Bản xuất khẩu linh kiện sang Trung Quốc, sau đó doanh nghiệp Trung Quốc hoàn thiện công đoạn cuối trước khi xuất khẩu sang thị trường Mỹ.

Dù phương thức nào thì Trung Quốc và Mỹ đều là đối tác quan trọng của nhiều nhà sản xuất Nhật Bản và chắc chắn phía Nhật Bản sẽ chịu ảnh hưởng nhiều nhất nếu xung đột thương mại Trung-Mỹ leo thang. Vẫn biết việc Mỹ phát động cuộc chiến thương mại với Trung Quốc chắc chắn sẽ khiến nước này có biện pháp đáp trả, song đối với Nhật Bản, đây quả là kịch bản tồi tệ nhất.

Vấn đề kiểm soát tái xuất khẩu

Điều được dư luận đặc biệt quan tâm là vấn đề tái xuất khẩu. Các biện pháp cấm xuất khẩu do Mỹ áp đặt bao gồm cả việc xuất khẩu qua nước thứ ba. Điều này có nghĩa là, chính quyền Mỹ cấm các doanh nghiệp bán hàng cho Huawei, nhưng nếu doanh nghiệp Mỹ xuất linh kiện sang Nhật Bản, sau đó doanh nghiệp Nhật Bản bán sản phẩm cuối cùng cho Huawei, thì cũng nằm trong phạm vi cấm. Hay nói một cách khái quát, nếu doanh nghiệp Nhật Bản bán các sản phẩm sử dụng linh kiện, nguyên liệu từ Mỹ cho Huawei thì họ cũng không thể tiếp tục làm ăn với Mỹ.

Trong khi đó, cơ chế kiểm soát xuất khẩu của Trung Quốc sắp hoạt động gần như tương tự với cơ chế của Mỹ, có nghĩa là xuất khẩu từ Trung Quốc qua nước thứ ba (ở đây là Nhật Bản) cũng nằm trong phạm vi của luật do Trung Quốc ban hành lần này.

Cơ chế kiểm soát tái xuất khẩu được hiểu là không chỉ chuyện làm ăn trực tiếp giữa Mỹ và Trung Quốc mà nhiều khả năng là sẽ được sử dụng để tạo áp lực cho nước làm ăn gián tiếp với Mỹ và Trung Quốc.

Lấy một ví dụ, khi Mỹ thực hiện các cuộc đàm phán riêng lẻ với Nhật Bản, chắc chắn Nhật Bản sẽ đề xuất Mỹ loại bỏ các sản phẩm nông nghiệp như gạo khỏi danh sách đối tượng chịu thuế. Nhưng nếu Mỹ áp dụng quy định về tái xuất khẩu và đưa ra thỏa thuận trọn gói (đàm phán toàn diện các mặt hàng như nhau) thì Nhật Bản buộc phải thỏa hiệp.

Ngược lại, khi Nhật Bản đàm phán riêng lẻ với Trung Quốc, phía Trung Quốc cũng đưa ra biện pháp tương tự thì Nhật Bản buộc phải nhượng bộ.

Ngoài ra, trong trường hợp cả Mỹ và Trung Quốc cùng gây áp lực đối với Nhật Bản, Nhật Bản sẽ mặc kẹt ở giữa và đứng trước áp lực buộc phải chọn bên. Quy định về tái xuất khẩu có khả năng sẽ đẩy Nhật Bản vào thế khó.

Kiểm soát xuất khẩu là một trong những con bài đàm phán hàng đầu của cả Mỹ và Trung Quốc nên khó có khả năng hai nước này áp dụng ngay con bài này. Nói cách khác, khó có khả năng chính phủ Trung Quốc đột ngột đưa một loạt mặt hàng vào diện kiểm soát xuất khẩu. Tuy nhiên, dù không thực hiện ngay nhưng rõ ràng đó là một loại vũ khí uy lực, có tầm ảnh hưởng lớn về mặt ngoại giao.

Phía Nhật Bản đang nghiên cứu không biết Trung Quốc có áp đặt biện pháp hạn chế xuất khẩu hay không trong khi Trung Quốc chỉ thông báo “vấn đề chỉ là lưu thông hàng hóa, sẽ không có chuyện hạn chế đối với một quốc gia”. Thế nhưng dấu hỏi lớn mà doanh nghiệp Nhật Bản đặt ra là liệu Trung Quốc có áp đặt các biện pháp khác nhau đối với từng doanh nghiệp mặc dù họ nhập cùng một loại sản phẩm?

Nhiều ý kiến cho rằng Nhật Bản coi chính quyền Tổng thống Trump như một thần hộ mệnh bảo vệ công lý, đồng thời hy vọng Mỹ có thể gây áp lực đối với Trung Quốc nhưng thực tế sẽ còn khác xa. Tuy nhiên, Tổng thống Trump vốn theo đuổi chủ trương “Nước Mỹ trước tiên” nên mọi chính sách nhằm vào Trung Quốc cũng là vì lợi ích của người Mỹ chứ không hoàn toàn vì đồng minh.

Một số dư luận cho rằng xung đột thương mại Mỹ-Trung sẽ được xoa dịu nhờ sự chuyển giao chính trị từ chính quyền Tổng thống Trump sang chính quyền ông Joe Biden, nhưng có lẽ không nên đặt nhiều kỳ vọng.

Chưa có nhiều dấu hiệu cho thấy xung đột thương mại Mỹ-Trung sẽ không tiếp tục tái diễn và căng thẳng hơn khi nước Mỹ bước vào thời kỳ chính quyền ông Biden. Khi đó Nhật Bản sẽ tiếp tục phải đối diện với áp lực từ cả hai bên, thậm chí điều này còn có thể đến trong tương lai gần.