Cá ăn kiến hay kiến ăn cá?

Mục tiêu và ý nghĩa của bảo hiểm là tốt đẹp. Tuy nhiên, có rất nhiều vấn đề xảy ra đối với loại hình kinh doanh này.

Trong một giao dịch bảo hiểm, về cơ bản, có ba bên liên quan gồm: công ty bảo hiểm, đại lý hay nhân viên bán bảo hiểm, và người mua bảo hiểm. Về bản chất, mỗi bên chỉ quan tâm đến lợi ích riêng của mình và tìm cách đẩy bất lợi cho bên còn lại khi có thể.

Bắt đầu từ người mua bảo hiểm, các nghiên cứu và thực nghiệm chỉ ra rằng, người mua bảo hiểm có đầy đủ thông tin nhất về tình trạng và hành vi của mình và tính toán cho lợi ích riêng của mình. Ví dụ, đối với bảo hiểm bệnh tật, những người bị bệnh hoặc có nguy cơ bị bệnh cao thường có xu hướng mua bảo hiểm nhiều hơn so với những người khoẻ mạnh và tìm cách dấu đi tiền sử hay nguy cơ bệnh tật của mình khi có thể.

Nếu không có cơ chế sàng lọc tốt thì chỉ toàn những người bệnh tật mua bảo hiểm mà thôi. Đây là hiện tượng lựa chọn ngược (adverse selection) do bất cân xứng thông tin gây ra.

Vòng thứ hai là sau khi mua bảo hiểm con người có xu hướng bất cẩn và bất cần hơn so với chính người đó khi không mua bảo hiểm vì nếu rủi ro xảy ra thì đã có bảo hiểm lo. Đây là tâm lý ỷ lại hay rủi ro đạo đức (moral hazard) do bất cân xứng thông tin gây ra.

Thêm vào đó, hiện tượng cố tình mua bảo hiểm, tạo hiện trường giả để được bồi thường là khá phổ biến trên thế giới.

Đối với các hãng bảo hiểm, mục tiêu của họ là lợi nhuận. Họ muốn thu phí bảo hiểm nhiều và hạn chế tối đa việc bồi thường. Do vậy, họ tìm hiểu rất kỹ các vấn đề để có thể đưa vào các điều khoản hợp đồng dày cộp. Khi một tình huống xảy ra, công việc đầu tiên của họ là xem xét những khả năng không phải bồi thường, trước khi phải làm những bước tiếp theo.

Mục tiêu quan trọng nhất của đại lý hay người bán bảo hiểm là hoa hồng cho mình. Do vậy, họ muốn bán được nhiều hợp đồng mà thôi.

Các công ty và người/đại lý bán bảo hiểm biết rằng con người thường tham, lười, qua loa và sợ sệt nên thường làm nổi bật các lợi ích mà người mua bảo hiểm có khả năng được nhận, và đánh vào các tâm lý trên của con người. Các điều khoản hay điều kiện được bồi thường thường được giải thích qua loa. Mục tiêu là tạo cảm giác cho khách hàng rằng lợi ích thì cao, chi phí thì thấp.

Đương nhiên, nhiều công ty và đại lý bảo hiểm cũng có những chính sách chăm sóc khách hàng và phát huy vai trò của bảo hiểm chứ không trắng trợn tìm cách chối bỏ trách nhiệm. Tuy nhiên, bản chất cá ăn kiến hay kiến ăn cá vẫn không thay đổi.

Như vậy, trong trò chơi hay giao dịch này, các bên tìm cách đẩy cái khó cho nhau và giành lợi thế cho mình. Trên thực tế, người mua bảo hiểm - người nuôi sống các công ty và đại lý bảo hiểm - thường ở vị trí bất lợi do giới hạn về nguồn lực, thông tin và khả năng hiểu biết so với bên kia.

Vai trò của chính sách công là sửa chữa các trục trặc của thị trường, tạo sân chơi công bằng và bảo vệ bên yếu thế hơn.