Washington Post nói một số cấp chính quyền Trung Quốc giấu dịch, ém nhẹm thông tin và ứng phó ban đầu sai lầm

Đó là vào thời điểm sát Tết nguyên đán và ông Pan Chuntao đã cảm nhận rõ bầu không khí lễ hội đang đến gần. Ông biết một vài báo cáo về một loại virus xuất hiện trong thành phố Vũ Hán, nhưng giới chức địa phương ra sức trấn an bởi chưa có bằng chứng cho thấy virus lây từ người sang người. Họ cũng không thông báo về trường hợp nhiễm mới.

Vào ngày 16/1, ông Pan, 76 tuổi, rời khỏi khu căn hộ của mình để tham gia một hội chợ do chính quyền địa phương tổ chức.

"Chúng tôi đã khuyên ông đừng đi bởi nghe một số tin đồn trên WeChat về việc các bác sĩ cũng bị nhiễm virus" - con rể của ông Pan, Zhang Siqiang, kể lại - "Nhưng ông ấy khăng khăng đòi đi. Ông còn nói "Chính phủ đã nói không vấn đề gì, không còn trường hợp nhiễm nữa"".

Ông Pan và con gái mình giờ có thể nằm trong số hơn 14.000 người bị nhiễm virus corona chủng mới - một bệnh dịch đã khiến ít nhất 305 người chết ở Trung Quốc, lây lan sang hơn 20 quốc gia, làm gián đoạn nền kinh tế toàn cầu và khiến 55 triệu người dân ở tỉnh Hồ Bắc bị cách ly.

Ông Pan cũng chỉ là một trong số hàng triệu người dân Trung Quốc phải vật lộn với cuộc sống thường nhật trong khoảng thời gian chủ chốt của dịch bệnh, từ trung tuần tháng 12/2019 tới trung tuần tháng 1/2020.

Đó là khoảng thời gian mà giới chức Trung Quốc bắt đầu nhận ra mối đe dọa dịch bệnh mới ở Vũ Hán nhưng lại do dự trong việc công bố thông tin cho người dân - ngay cả khi họ biết là sắp đến Tết nguyên đán, thời điểm mà hàng trăm triệu người Trung Quốc đi du lịch.

Một bản phân tích những tuần đầu tiên virus corona xuất hiện - từ các tuyên bố chính thức của chính quyền, những dữ liệu bị rò rỉ của các quan chức y tế, dữ liệu nghiên cứu khoa học, các chuyên gia về dịch bệnh truyền nhiễm và các cuộc phỏng vấn với giới chức y tế - đã cho thấy nhiều bước đi sai lầm bởi giới chức y tế Trung Quốc.

Bản phân tích cũng chỉ ra rằng, kiểu văn hóa quan liêu vốn đặt sự bình ổn chính trị lên trên hết đã cho phép virus chủng mới lây lan nhanh hơn và rộng hơn.

"Rõ ràng là nếu một hệ thống y tế công mạnh mẽ hơn đã có thể cứu nhiều sinh mạng người Trung Quốc và tiền của của họ" - Tom Frieden, cựu Giám đốc Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC) Mỹ, nói với Washington Post.

Theo Washington Post, một số chuyên gia y tế từng cố gắng dấy hồi chuông cảnh báo về dịch bệnh đã bị cảnh sát bắt giữ. Một số hãng truyền thông nhà nước trong suốt nhiều tuần liền tránh nhắc tới dịch bệnh này. Tất cả chỉ để duy trì sự ổn định, trong khi thực tế là một cuộc khủng hoảng đang trở nên tồi tệ.

"Hệ thống y tế công của Trung Quốc đã được hiện đại hóa, nhưng hệ thống chính trị thì không" - Jude Blanchette, chuyên gia nghiên cứu về Trung Quốc tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) ở Washington, nhận định.

​

Một người phụ nữ rời khỏi trung tâm y tế Vũ Hán ngày 12/1, khi virus corona chủng mới lan rộng (Ảnh: Washington Post)

Người bệnh đầu tiên

Vào khoảng trung tuần tháng 12, nhiều bệnh nhân ở Vũ Hán, tỉnh Hồ Bắc bắt đầu xuất hiện với nhiều triệu chứng: Sốt cao, khó thở, ho nhiều.

Các triệu chứng gần giống như bệnh viêm phổi do virus. Nhưng các bác sĩ ở Vũ Hán, một thành phố 11 triệu dân nằm ở khu vực trung tâm của Trung Quốc, không thể nêu rõ nguyên nhân của bệnh. Nhiều tin đồn về một chủng virus "bí ẩn" bắt đầu phát tán rộng trên mạng xã hội Trung Quốc, đặc biệt là trong cộng đồng chuyên gia y tế.

Thời điểm đó chắc chắn giới chức Trung Quốc hiểu rằng họ đã bỏ lỡ điều gì đó.

Hôm thứ Năm vừa qua, ngày 30/1, một bài viết được nhiều trang tin của Trung Quốc dẫn lại dẫn lời một kỹ thuật viên phòng thí nghiệm giấu tên, người tuyên bố làm việc tại một phòng thí nghiệm có hợp đồng với nhiều bệnh viện, tiết lộ rằng công ty của ông đã nhận được nhiều mẫu bệnh phẩm từ Vũ Hán, sau đó đưa ra kết luận sốc ngay trong sáng ngày 26/12/2019: Mẫu bệnh phẩm chứa một chủng virus corona mới với 87% giống SARS, Hội chứng hô hấp cấp tính nặng.

Một ngày sau, lãnh đạo phòng thí nghiệm này tổ chức các cuộc họp khẩn để thông báo với giới chức y tế Vũ Hán và ban quản lý bệnh viện, vị kỹ thuật viên kể lại.

Báo cáo của kỹ thuật viên nọ bao gồm cả 6 bức ảnh chụp kết quả thí nghiệm, tuy nhiên chưa thể xác định một cách độc lập.

Nhưng đáng chú ý là, các nhà khoa học bên ngoài Trung Quốc trong khoảng thời gian đó cũng xác nhận rằng chủng virus mới có nhiều điểm tương đồng với virus gây SARS trước đây.

Đến chiều tối ngày 30/12, những báo cáo về chủng virus mới bắt đầu được công bố.

Lúc 17h43, ông Li Wenliang, bác sĩ chuyên khoa mắt tại bệnh viện Vũ Hán, nói với các cựu sinh viên tại trường y của mình trong một phòng chat riêng rằng 7 người đã nhiễm bệnh mà ông tin là SARS, và một trong số các bệnh nhân đã được cách ly trong bệnh viện Vũ Hán.

Ông Li còn đăng tải một đoạn phân tích mẫu RNA với kết luận "corona virus SARS" cùng dữ liệu cho thấy vi khuẩn lan rộng trong đường thở của một bệnh nhân.

Trong cùng buổi chiều ngày hôm đó, cơ quan y tế công của thành phố Vũ Hán đã bắt đầu có hành động.

Ủy ban Y tế thành phố Vũ Hán đã gửi "thông báo khẩn" tới tất cả các bệnh viện về sự tồng tại của "bệnh viêm phổi với nguyên nhân chưa rõ" - nhưng không hề đề cập tới SARS hay virus corona - chỉ đạo tất cả các phòng ban lập tức thu thập thông tin về những trường hợp đang nhiễm bệnh và báo cáo.

27 trường hợp nhiễm

Người dân xếp hàng mua khẩu trang, khiến sản phẩm này "cháy hàng" ở Hong Kong (Ảnh: Business Insider)

Các báo cáo chính thức đầu tiên về dịch bệnh "bí ẩn" ở Vũ Hán xuất hiện vào ngày 30/12, khi mà chính quyền các cấp Trung Quốc xác nhận thông tin rằng họ đang điều tra 27 trường hợp bị bệnh viêm phổi do virus.

Giới chức Vũ Hán sau đó lần ra đầu mối phát dịch là Chợ Hải sản Huanan - khu chợ ở Vũ Hán nơi mà người dân tìm đến để mua đủ loại động vật sống - và nhanh chóng ra chỉ thị đóng cửa chợ. Giới chức Trung Quốc bắt đầu tìm kiếm những người có triệu chứng nhiễm bệnh lạ, nhưng chỉ tập trung vào những người vị viêm phổi và người từng tới khu chợ Huanan. Họ không hề tìm kiếm những người có các bệnh liên quan tới đường hô hấp.

Chỉ mãi sau đó các nhà khoa học và giới chức Trung Quốc mới nghi ngờ rằng rất nhiều người có thể đã bị lây nhiễm. Nhưng các bệnh nhân mà họ phát hiện ra chỉ bị sốt nhẹ và được bệnh viện trả về sau khi khám bệnh qua loa, khiến cho chủng virus corona mới tiếp tục lan rộng - giới phân tích cho hay.

Giới khoa học Trung Quốc sau đó lại xác nhận rằng "những biểu hiện nhẹ của bệnh" xuất hiện ở các bệnh nhân là một thách thức đối với việc kiểm soát dịch bệnh - theo một nghiên cứu đăng tải trên Tạp chí Dược phẩm New England của Anh.

Vào ngày 31/12/2019, Trung Quốc thông báo với Văn phòng Trung Quốc thuộc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) về những trường hợp viêm phổi "bí ẩn" ở Vũ Hán. Giới chức WHO đã gửi cho Bắc Kinh một danh sách câu hỏi về dịch bệnh và đề nghị hỗ trợ.

Và trong khi các nhà khoa học, chuyên gia y tế công ra sức để thu thập thêm thông tin về dịch bệnh, các cơ quan an ninh Trung Quốc lại ra sức ém nhẹm.

Ngày 1/1/2020, Ủy ban An ninh công cộng Vũ Hán triệu tập 8 người vì đăng tải và phát tán "tin đồn" về việc các bệnh viện ở thành phố này tiếp nhận nhiều trường hợp giống SARS - thông tin về các vụ bắt giữ được hãng tin Xinwen Lianbo đăng tải.

Trên hãng thông tấn nhà nước Tân Hoa Xã, lực lượng cảnh sát cũng đưa ra cảnh báo đáng sợ. "Cảnh sát kêu gọi tất cả cư dân mạng không phao tin đồn, không phát tán tin đồn, không tin vào tin đồn" - chính quyền Vũ Hán nói, thêm rằng họ khuyến khích cư dân mạng "chung tay xây dựng một không gian mạng tươi sáng, hòa hợp".

Tất cả 8 người bị bắt giữ ngày hôm đó đều là bác sĩ, trong đó có cả ông Li Wenliang, chuyên gia mắt tại bệnh viện Vũ Hán.

Wang Guangbao, bác sĩ phẫu thuật và là cây viết khoa học nổi tiếng ở miền Đông Trung Quốc, sau đó nói rằng chủng virus giống SARS trở thành đề tài thảo luận sôi nổi trong giới y khoa trong ngày 1/1, nhưng chính những vụ bắt giữ kể trên đã khiến nhiều người, trong đó có cả ông, không dám công khai bàn về nó.

"8 người đăng tải bị bắt giữ, điều đó khiến cho tất cả bác sĩ chúng tôi cảm thấy đang chịu rủi ro" - ông Wang nói.

59 trường hợp nhiễm

Nhân viên y tế chuyển các bệnh nhân ở Vũ Hán tới bệnh viện Jin Yintan vào ngày 17/1 (Ảnh: Getty)

Trong lúc cả thế giới theo dõi sát sao tình hình dịch bệnh, giới khoa học Trung Quốc chạy đua để giải mã chủng virus mới.

Vào ngày 9/1, khi 59 trường hợp nhiễm được xác nhận, Trung Quốc tuyên bố rằng họ đã tách và thu được mẫu gien của chủng virus corona mới, đồng thời xác nhận những "tin đồn" trước đây rằng chủng virus mới có liên hệ với SARS và Hội chứng hô hấp Trung Đông (MERS). Họ đăng tải công khai báo cáo này, cho phép các nhà khoa học thực hiện các cuộc thử nghiệm để chẩn đoán và xác nhận người bị lây nhiễm.

Công việc của các nhà khoa học Trung Quốc lúc đó được giới khoa học và chuyên gia y tế toàn cầu hoan nghênh - nhưng nhiều thông tin vẫn chưa rõ ràng.

Các nhà nghiên cứu bệnh dịch học cần phải biết được chi tiết về thời điểm người ta mắc bệnh, các triệu chứng là gì, cũng như đặc tính nhân khẩu học của họ - như tuổi, giới tính và các loại bệnh có thể khiến họ chịu rủi ro nhiễm các bệnh về phổi cao hơn so với người khác.

Nắm được những thông tin này là cách tốt nhất để giới chuyên gia đánh giá về bệnh nhân trong những giai đoạn đầu của dịch bệnh, để quyết định về tốc độ lây lan của virus và tỷ lệ gây tử vong của nó cao đến đâu.

"Chúng tôi cần biết rõ từng trường hợp vào thời điểm họ bắt đầu bị bệnh, để chúng tôi có thể xác định thời điểm mà bệnh dịch bắt đầu xảy ra" - Jennifer Nuzzo, chuyên gia bệnh truyền nhiễm và là học giả kỳ cựu tại Trung tâm Y tế John Hopkins, nói.

Thế nhưng phải tới vài tuần sau đó, những thông tin quan trọng về những người nhiễm bệnh và thời điểm họ nhiễm bệnh mới được chuyển tới các nhà khoa học.

Theo nghiên cứu mà Tạp chí Y khoa New England đăng tải hôm 29/1 vừa qua, trong số 425 bệnh nhân đầu tiên ở Vũ Hán được phát hiện trong khoảng từ ngày 10/12/2019 đến 4/1/2020, 4 trường hợp được xác nhận chuyển đến bệnh viện quá trễ. Những trường hợp được điều trị muộn thế này cho thấy các nhà nghiên cứu ở Trung Quốc gặp khó khăn trong việc phát hiện và cách ly sớm những người nhiễm bệnh.

Vào thời điểm này, sự lây nhiễm từ người sang người của virus corona chủng mới được xác nhận, và các trường hợp nhiễm tăng gấp đôi cứ sau 7 ngày.

Thế nhưng ở Vũ Hán, giới chức thành phố lại tập trung vào một hội nghị của Đảng Cộng sản Trung Quốc, kéo dài từ ngày 11/1 đến 17/1. Trong khoảng thời gian đó, Ủy ban Y tế Vũ Hán tuyên bố không xuất hiện trường hợp nhiễm hay tử vong mới?!

Và chỉ 10 phút sau nửa đêm ngày 18/1, Ủy ban Y tế Vũ Hán công bố 4 trường hợp nhiễm mới, tuy nhiên vẫn hạ thấp rủi ro lây nhiễm từ người sang người.

Thậm chí ngay cả khi nhiều trường hợp nhiễm bệnh ở Thái Lan và Hàn Quốc được báo cáo, giới chức Vũ Hán vẫn tổ chức nhiều hội chợ mua sắm, như hội chợ mà ông Pan Chuntao đã tham gia. Họ tổ chức một buổi nấu ăn cộng đồng với sự tham dự của khoảng 40.000 gia đình. Họ phân phát hàng trăm nghìn tấm vé để người dân tham quan các địa điểm du lịch trong thành phố.

Thiếu đi những cảnh báo rõ ràng của chính quyền các cấp, người dân Trung Quốc tự do đi lại và du lịch - cả ở trong lẫn ngoài lãnh thổ Trung Quốc.

Yang Jun - một doanh nhân sáng giá trong ngành công nghiệp quang điện - đã tới Vũ Hán tham dự một cuộc họp vào ngày 6/1 và lên tàu đi qua Thượng Hải, trở về nhà ở Bắc Kinh một tuần sau đó.

1 ngày trước khi phải nhập viện, Yang còn tham dự một sự kiện ở trường học cùng con gái mình và ngồi chung trong một thán phòng có sự góp mặt của hàng trăm bậc phụ huynh khác - theo một tuyên bố của trường học ở Bắc Kinh, trong đó đề nghị cách ly tất cả các bậc phụ huynh từng tham gia sự kiện trên.

Yang Jun đã tử vong vì dịch bệnh do virus corona gây ra trong tuần này.

221 trường hợp nhiễm

Một xe cứu thương rời khỏi chợ hải sản Huanan, Vũ Hán ngày 11/1 (Ảnh: Getty)

Ngày 20/1, trong lúc hơn 400 triệu người dân Trung Quốc chuẩn bị trở về quê hương để chuẩn bị đón Tết nguyên đán, bầu không khí bắt đầu thay đổi.

Lần đầu tiên trong sáng hôm đó, giới chức y tế Vũ Hán đã thay đổi đánh giá của họ về dịch bệnh, mâu thuẫn với đánh giá trước đó là "lây nhiễm từ người sang người ở mức hạn chế".

Cùng trong ngày đó, bác sĩ chuyên khoa phổi nổi tiếng Zhong Nanshan - 83 tuổi, người được xem là anh hùng dân tộc vì công lao phòng chống dịch SARS trước đây - xuất hiện trên kênh truyền thông nhà nước để tuyên bố rằng virus corona chủng mới có thể lây từ người sang người.

Chính quyền Bắc Kinh cuối cùng cũng phản ứng.

Trong suốt nhiều tuần liền, tờ báo chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc, Nhân dân Nhật báo (People's Daily), chỉ tập trung đăng tải thông tin về chương trình nghị sự của Chủ tịch Tập Cận Bình trong năm 2020. Nhưng lần đầu tiên trong ngày 21/1, tờ báo này đề cập tới dịch bệnh Vũ Hán cùng các chỉ thị mà ông Tập đưa ra để ngăn chặn dịch bệnh trên trang 2.

Cùng ngày, một quan chức cấp cao trong Đảng Cộng sản Trung Quốc cảnh báo trong một bài xã luận rằng, bất cứ quan chức nào ém nhẹm thông tin về dịch bệnh sẽ bị trừng phạt đích đáng.

Kể từ đây, chính phủ Trung Quốc dường như nhận thức rất rõ về quy mô của cuộc khủng hoảng này. Chỉ trong vài ngày, tất cả Vũ Hán cùng các thành phố lân cận - với tổng diện tích ngang bằng bang Washington của Mỹ, cùng 50 triệu dân - đã bị phong tỏa, một động thái chưa từng có tiền lệ nhằm ngăn chặn sự lây lan của virus.

Giới chức chỉ đạo lập ít nhất 3 bệnh viện khẩn cấp xung quanh Vũ Hán. Các chuyến xe buýt liên thành phố trên toàn quốc ngừng hoạt động. Chính quyền nhiều thành phố kéo dài kỳ nghỉ Tết, các trường học tạm ngừng hoạt động và khuyến khích người dân không nên trở lại làm việc vội. Các bệnh viện trên khắp cả nước triển khai đội ngũ tình nguyện viên tới các vùng bị cách ly để tiếp sức.

4.500 trường hợp nhiễm

Nhân viên y tế Nhật Bản tại trạm kiểm tra thân nhiệt các hành khách đến từ Vũ Hán (Ảnh: AFP)

Trong lúc con số trường hợp nhiễm đã lên tới 4.500, giới chức Vũ Hán và nhiều thành phố khác bắt đầu công khai nhận lỗi - và cả đổ lỗi.

Ngày 27/1, trong cuộc phỏng vấn với truyền thông nhà nước, Thị trưởng Vũ Hán Zhou Zianwang nói rằng ông không được những quan chức cấp cao hơn cho phép công bố dịch bệnh sớm hơn. Và trong hôm thứ Sáu vừa qua, ông Mã Quốc Cường (Ma Guoqiang), Bí thư Thành ủy thành phố Vũ Hán thừa nhận trách nhiệm là đã ra lệnh hạn chế di chuyển quá chậm trễ.

"Tôi cảm thấy tội lỗi, xấu hổ và tự trách bản thân mình" - ông Mã nói trong cuộc phỏng vấn với hãng truyền thông nhà nước.

Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc cũng đưa ra một tuyên bố bất thường, trong đó khiển trách cảnh sát Vũ Hán vì bắt giữ 8 nhà khoa học.

"Nếu xã hội thời điểm đó tin vào những "tin đồn" nọ, và họ đeo khẩu trang, sử dụng các biện pháp phòng vệ và tránh đi đến khu chợ hải sản như thể đang trong dịch SARS, vậy thì có lẽ chúng ta đã kiểm soát được tốt hơn virus corona rồi" - Tòa tối cao nói trong tuyên bố - "Tin đồn sẽ chấm dứt khi có sự minh bạch về thông tin".

Ông Li Wenliang, bác sĩ chuyên khoa mắc tại bệnh viện Vũ Hán từng bị bắt giữ, đã được cảnh sát thành phố này trả tự do vào ngày 3/1 sau khi ký một văn bản thừa nhận rằng ông đã có "những hành động phi pháp". Ông lập tức trở lại làm việc và không lâu sau đó bị nhiễm virus corona chủng mới.

Vị bác sĩ này hiện vẫn đang được chăm sóc tích cực ngay tại nơi làm việc của mình, bệnh viện trung ương Vũ Hán.

12.000 trường hợp nhiễm và tiếp tục tăng

Trong vùng cách ly, các bệnh viện công khai kêu gọi quyên góp các trang thiết bị y tế cơ bản như khẩu trang và đồ phòng hộ trên mạng xã hội. Người dân Vũ Hán kêu thiếu trầm trọng các dụng cụ thử virus corona...điều này làm dấy lên nhiều nghi ngại rằng số trường hợp nhiễm bệnh thực tế cao hơn con số mà giới chức Trung Quốc công bố.

Sau khi các bệnh viện thành phố Vũ Hán bị quá tải bởi tiếp nhận số người khổng lồ tới kiểm tra nhiễm virus corona, chính quyền địa phương trong tuần này tuyên bố rằng các bệnh viện sẽ chỉ tiếp nhận kiểm tra đối với những người có triệu chứng nghiêm trọng, đồng thời khuyên người dân tìm đến các phòng khám nhỏ hơn.

Các bệnh nhân nhiễm virus corona giờ bị nhồi nhé trong các phòng bệnh viện chật cứng, nhiều giường bệnh bị chuyển ra sảnh do hết phòng. Một số bệnh nhân tử vong ngay trong khu vực chờ đợi; ông Chen Qiushi, một vlogger nổi tiếng của Trung Quốc, người đã tới và quay phim tư liệu về các bệnh viện ở Vũ Hán, nói.

Ông Pan Chuntao đã trở về nhà sau khi tham dự hội chợ mua sắm Vũ Hán và bị sốt trong 6 ngày sau đó. Con gái của ông, Pan Xia, cũng bị ốm trong ngày hôm sau và chứng ho ngày càng trở nên tồi tệ - Zhang Siqiang, người từng khuyên chả vợ của mình không nên đi ra ngoài vào ngày 16/1, kể lại.

Trong tuần trước, Zhang đã cách ly cha vợ và vợ của mình ở 2 phòng ngủ khác nhau, trong khi ông và mẹ vợ phải ngủ tại phòng khách. Họ chuyển thức ăn vào cho hai người bệnh mỗi ngày 3 lần.

Sau rất nhiều lần liều mình tìm kiếm khắp các dãy phố vắng người xung quanh Bệnh viện Số 7 của Vũ Hán, Zhang cuối cùng nhận được một bộ xét nghiệm virus corona vào ngày 1/2. "Tôi có thể nói chắc chắn rằng việc phát đi thông tin sai lệch vào giai đoạn đầu của dịch bệnh đã khiến chúng tôi rơi vào tình trạng hiện nay. Nó không chỉ gây tổn hại tới gia đình tôi mà còn rất nhiều gia đình khác" - Zhang nói.