Ứng phó đại dịch: Việt Nam cần chương trình tài khóa lớn

Đại dịch Covid-19 là cuộc khủng hoảng sức khỏe mà hệ lụy của nó là mạng sống con người, cũng như tác động nặng nề đến nền kinh tế toàn cầu. Đây cũng là thách thức nghiêm trọng nhất trong một thế hệ qua. Chúng tôi xin trích đăng bài viết của ông TERENCE JONES, Quyền Trưởng đại diện Thường trú của Liên hiệp quốc (UNDP) tại Việt Nam, nhận định về những chính sách ứng phó đại dịch của Việt Nam trước sự tác động của diễn biến kinh tế thế giới.

Chính sách tài khóa chưa đủ lớn, đủ rộng

Sự phục hồi của nền kinh tế toàn cầu sau đại dịch Covid-19 đã bắt đầu tăng tốc, nhưng các điều kiện vẫn còn xa so với bình thường. Số ca mắc mới vẫn ở mức cao và không thể loại trừ sự xuất hiện của các biến thể mới của virus. Các rủi ro khác cũng đe dọa sự phục hồi.

Theo một báo cáo gần đây của UNCTAD (Hội nghị LHQ về Thương mại và Phát triển), nền kinh tế thế giới giảm 3,5% trong năm 2020 đối với các nước phát triển, là những nước phụ thuộc nhiều vào dịch vụ nên bị ảnh hưởng đặc biệt nghiêm trọng.

Với khu vực Đông Nam Á, tốc độ tăng trưởng giảm 3,9% do mất nguồn thu từ du lịch quốc tế, suy giảm đầu tư của khu vực tư nhân và giảm hoạt động trong lĩnh vực xây dựng và khai khoáng.

Hiện nay các nước đang phát triển chủ yếu dùng các công cụ của riêng mình để quản lý tác động của đại dịch đến kinh tế, nên thay đổi đáng kể năng lực của mình trong việc đưa ra các chính sách ứng phó về tài khóa so với các nước phát triển. Ngay tại khu vực Đông Nam Á, chi tiêu bổ sung cho y tế và an sinh xã hội dao động từ mức cao là 18% GDP ở Singapore, đến 0% ở CHDCND Lào.

Theo Quỹ tiền tệ Quốc tế (IMF), Việt Nam đã tăng chi tiêu cho y tế và an sinh xã hội lên 2% GDP từ tháng 1-2020 đến tháng 6-2021.

Việt Nam đã áp dụng 2 biện pháp tài khóa kể từ đầu đại dịch. Nghị quyết 42/NQ-CP về hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng bởi Covid-19 được ban hành vào tháng 4-2020, bao gồm gói 62.000 tỷ đồng hỗ trợ 20 triệu công nhân bị mất việc làm.

Một gói hỗ trợ mới trị giá 26.000 tỷ đồng đã được công bố vào ngày 1-7-2021, giúp những người lao động bị ảnh hưởng bởi phong tỏa và giãn cách xã hội trong đợt bùng phát dịch gần nhất (Nghị quyết 68/NQ-CP).

Như vậy, Chính phủ đã có những hành động kịp thời nhằm giảm bớt khó khăn cho các hộ gia đình không có thu nhập do mất việc làm, hoặc mất thu nhập từ công việc tự do.

Tuy nhiên, gói hỗ trợ này vừa không đủ lớn, vừa không đủ rộng về phạm vi để bảo vệ các hộ gia đình có hoàn cảnh khó khăn bị mất thu nhập do phong tỏa và giãn cách xã hội.

Một nghiên cứu mới đây do Trung tâm Phân tích và Dự báo, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam thực hiện, cho thấy tỷ lệ nghèo về thu nhập tạm thời đã tăng từ mức 10% trước đại dịch lên 33,4% vào tháng 8-2021 (dựa trên chuẩn nghèo 2021-2025 do Bộ LĐ - TB và XH ban hành).

Trong đó lao động tự do, người vô gia cư không đủ điều kiện được nhận trợ cấp. Hàng ngàn hộ gia đình buộc phải cắt giảm chi tiêu, thậm chí cắt giảm cả tiền sữa cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ.

Một báo cáo đánh giá tình hình triển khai Nghị quyết 68 do Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ LĐ - TB và XH) thực hiện, khẳng định tỷ lệ bao phủ của các chương trình hỗ trợ tiền mặt còn thấp, do thiết kế chương trình loại trừ các nhóm đối tượng có hoàn cảnh khó khăn, như lao động di cư không đăng ký và lao động tự do trong khu vực phi chính thức.

Báo cáo cũng chỉ ra rằng độ bao phủ giữa các tỉnh khác nhau, vì chương trình dựa vào chính quyền địa phương để huy động nguồn kinh phí. Các quy định rườm rà cho người nhận trợ cấp và người sử dụng lao động cũng làm giảm tỷ lệ bao phủ và tỷ lệ giải ngân.

Kiềm hãm tiêu dùng

Khoản ứng phó tài khóa của Việt Nam đối với cuộc khủng hoảng thực tế nhỏ so với các nước trong khu vực. Bởi lẽ phải kiềm chế bội chi ngân sách của chính phủ để ngăn tỷ lệ nợ trên GDP tăng lên, có khả năng gây ra lạm phát và thâm hụt cán cân thanh toán.

Mặc dù logic này có giá trị trong những giai đoạn bình thường, nhưng phải thừa nhận rằng giãn cách xã hội và phong tỏa là tình huống rất bất thường, đòi hỏi phải có các biện pháp đặc biệt.

Thực ra trong hầu hết các năm, tăng trưởng tiêu dùng tư nhân chiếm từ 60-70% tổng tăng trưởng kinh tế, nhưng trong thời gian đóng cửa, tiêu dùng bị kìm hãm bởi các biện pháp hạn chế đi lại, đóng cửa các nhà hàng và cửa hàng bán lẻ.

Tiêu dùng đóng góp tương đối ít vào tăng trưởng sản lượng trong năm 2020 do các hộ gia đình buộc phải kiềm chế chi tiêu trong thời kỳ đại dịch, và chúng ta có thể dự đoán được chi tiêu sẽ giảm mạnh trong năm 2021, vì các hộ gia đình phải đối mặt với các lệnh hạn chế nhằm kiểm soát sự lây lan của đợt bùng phát dịch lần thứ 4.

Việc cắt giảm chi tiêu do lệnh phong tỏa giãn cách xã hội, dẫn đến tiết kiệm bắt buộc hoặc tiết kiệm ngoài kế hoạch, vì không thể tiêu dùng được theo kế hoạch.

Do phần lớn hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng của các hộ gia đình thường được sản xuất trong nước, nên mất đi thu nhập đối với các công ty trong nước sản xuất, đơn vị vận chuyển và những người bán những hàng hóa và dịch vụ đó.

Trong khi đó, các doanh nghiệp đóng thuế trên thu nhập mình kiếm được, nên việc giảm chi tiêu cũng làm giảm thu ngân sách.

Do tiết kiệm bắt buộc, Chính phủ có thể tăng đáng kể quy mô của chương trình hỗ trợ tiền mặt mà không vấp phải nguy cơ tăng lạm phát hoặc tăng lãi suất.

Một gói trợ cấp tiền mặt với quy mô tương đương 5% GDP quý được giải ngân trong những tháng cuối năm 2021 (khoảng 77.000 tỷ đồng) là tương đương mức hỗ trợ của các quốc gia khác trong khu vực. Bởi lẽ hiệu ứng hệ số nhân của việc gia tăng tiêu dùng lớn hơn 1, có nghĩa gói trợ cấp 77.000 tỷ đồng sẽ có tác động lớn hơn nhiều đến tổng tiêu dùng tư nhân và tổng sản lượng kinh tế.

Để đạt được đồng thời mục tiêu kép là hỗ trợ các hộ gia đình có hoàn cảnh khó khăn và kích thích tăng trưởng kinh tế, cần triển khai chương trình hỗ trợ tiền mặt càng nhanh càng tốt.

Cách nhanh nhất để triển khai là áp dụng ngay gói trợ cấp: (i) mọi trẻ từ sơ sinh đến 6 tuổi (khoảng 11 triệu trẻ), với điều kiện xuất trình được giấy khai sinh chứng minh độ tuổi; (ii) phụ nữ mang thai; (iii) người cao tuổi từ đủ 60 (có khoảng 11,5 triệu người), bao gồm cả người cao tuổi từ 80 tuổi trở lên - thuộc đối tượng bảo trợ xã hội thường xuyên với điều kiện họ không có lương hưu; (iv) người khuyết tật.

Bên cạnh đó, cần giảm thiểu yêu cầu về thủ tục hành chính và áp dụng việc đăng ký trực tuyến cho những người thuộc diện hỗ trợ. Tiền hỗ trợ sẽ được chi trả hàng tháng hay 1 lần, áp dụng cho 3 tháng cuối năm 2021.

Mức hỗ trợ có thể được xác định căn cứ trên mức tối thiểu để duy trì cuộc sống theo quy định tại Nghị định 20/2021/NĐ-CP (thay thế Nghị định 136/2013/NĐ-CP).

Một trong những bài học quan trọng rút ra từ sự lây lan với tốc độ chóng mặt của biến thể Delta là chúng ta không chỉ phải đối mặt với những bước lùi, mà thậm chí phải dự kiến trước những bước lùi đó.

Do đó, một mặt cần triển khai gói hỗ trợ tạm thời ngay lập tức, mặt khác cần chuẩn bị xây dựng các chương trình bổ sung nhằm duy trì tăng trưởng và tiêu dùng tư nhân trong trường hợp cần thiết. Các chương trình bổ sung cần giải quyết các vấn đề mà các chương trình ngắn hạn chưa giải quyết được.

Để chống lại những tác động của tiết kiệm bắt buộc, UNDP đã đề xuất một chương trình hỗ trợ tiền mặt với quy mô khoảng 5% GDP quý, triển khai ngay từ thời điểm này và trong các tháng còn lại của năm 2021.

Cần chú trọng giải ngân nhanh, đặc biệt là đối với những người dân đang sống trong hoàn cảnh đặc biệt khó khăn do đại dịch.