Tư duy xác suất tốt không chỉ giúp bạn có những quyết định sáng suốt trong đầu tư mà còn cả trong cuộc sống

Đáng để ngẫm nghĩ nghiền ngẫm. Các kiểu xác suất ẩn dưới 3 loại hình phân phối.

Loại 1: Phân phối đều (uniform distribution).

Các sự kiện có xác suất xảy ra như nhau. Nếu có 100 vé xổ số được bán ra thì mỗi vé đều có khả năng trúng giống nhau, xác suất trúng mỗi vé là 1%. Ngoài ra còn có các ví dụ khác tung đồng xu (mỗi mặt có thể xảy ra là 50%), gieo xúc xắc…

Loại 2: Phân phối chuẩn (normal distribution)

Loại này phổ biến hơn trong cuộc sống. Normal distribution nghĩa là nếu có một loạt giá trị, các giá trị nằm ở giữa có xác suất xảy ra cao nhất, và các giá trị nằm ở hai cực (quá nhỏ hay quá lớn) có xác suất xảy ra thấp. Ví dụ hầu hết phụ nữ trường thành ở Việt Nam sẽ có chiều cao dao động xung quanh 1m55. Phụ nữ trưởng thành với chiều cao là 1m10 hay 1m80 là hiếm hơn nhiều. Các ví dụ khác bao gồm cân nặng, điểm thi, cỡ giày.

Tuy nhiên, normal distribution là một cái bẫy. Chúng ta dễ dàng coi nhiều thứ là normal distribution mặc dù nó không hề như vậy tí nào. Ví dụ, giá trị tài sản của người dân ở một quốc gia không phải là normal distribution. Khi nói: “Tài sản trung bình của người Việt Nam là 1 tỷ”, người nghe dễ hiểu rằng một người trung bình có tài sản khoảng trên dưới 1 tỷ, nhưng sự thật là vài người sẽ có tài sản trên 30,000 tỷ, còn phần lớn mọi người sẽ có tài sản dưới 100 triệu. Ở Mỹ, 0.1% người giàu nhất có tổng tài sản lên tới 20% tài sản của cả quốc gia, nhiều hơn tổng tài sản của 80% người nghèo nhất.

Điển hình nhất là các ngân hàng hay công bố mức thu nhập bình quân của nhân viên. Họ dùng con số trung bình này để che giấu thực trạng chênh lệch giàu nghèo. Ngân hàng có thể khoe rằng họ tăng gấp rưỡi mức lương trung bình của nhân viên, nhưng thực ra tăng mức lương của lãnh đạo X5 nhưng chỉ tăng lương của nhân viên 5%. Lương của CEO tăng chóng mặt có khi lên đến hàng chục tỷ một năm, nhưng lương tối thiểu cho nhân viên thì vẫn tăng tàng tàng 100 triệu /năm.

Loại 3: Phân phối Pareto ( Pareto distribution )

Khi một nhóm sự kiện với giá trị cao có xác xuất xảy ra rất thấp trong khi phần lớn sự kiện thường xuyên xảy ra lại có giá trị rất nhỏ. Ví dụ lượng bán ra của sách, phim, âm nhạc đều theo phân phối này. Mỗi năm, chỉ có vài cuốn sách đạt doanh số lên đến triệu bản, nhưng sẽ có hàng ngàn cuốn sách chỉ bán được vài cuốn.

Những nghề có mức thu nhập theo Pareto distribution như nhà văn, ca sĩ, làm công ty khởi nghiệp, … có tính rủi ro cao hơn (và các phụ huynh thường cấm không cho con theo). Phần lớn những người theo nghề này sẽ có thu nhập rất thấp (phần lớn các công ty khởi nghiệp phá sản), nhưng một phần rất nhỏ sẽ vô cùng giàu có. Phần lớn nhà văn sẽ không bán đủ sách để mà sống. Nhưng một vài người như J.K. Rowling trở thành tỉ phú.

Người hiểu về xác suất sẽ không mong làm giàu nhanh từ lướt sóng T+. Trong ngắn hạn dự báo thị trường 2-3 ngày tới tăng hay giảm là một canh bạc, mà sòng bạc được thiết kế để người chơi mất tiền. Ví dụ chơi trò roulette với 37 số từ 0 đến 36, mỗi số có xác suất được chọn như nhau (uniform distribution). Người chơi đánh cược vào một số từ 1 đến 36. Nếu số được chọn, người chơi thắng gấp 35 lần. Giả sử người chơi đánh cược 10 USD. Nếu thắng (xác suất 1/37), họ được 350 USD. Nếu thua (xác suất 36/37), họ mất 10 USD. Trung bình, số tiền người chơi nhận được là (350 * (1/37) - 10 * (36/37)) = -10/37. Người chơi có thể thắng một vài lần, nhưng nếu chơi lâu dài, người chơi luôn luôn thua.

Người hiểu về xác suất sẽ hiểu tầm quan trọng của may mắn trong thành công. Nếu bạn rút 2 lá bài ra từ trong bộ bài, xác suất bạn có được 2 con át là (4/52) * (3 / 51) = 1/221 — khá thấp. Nhưng nếu bạn rút khoảng 1000 lần, khả năng một trong những lần rút đó cho bạn 2 con át khá là cao.

Thay vì bạn rút 1000 lần, bạn có thể cho 1000 người rút 2 lá bài từ bộ bài của họ. Khả năng cao là một vài người sẽ rút ra được 2 con át. Những người rút được 2 con át này chẳng phải là do tài năng gì, mà chỉ là do ngẫu nhiên.

Tương tự như vậy trong cuộc sống. Trong 1000 hoạ sĩ với tài năng tương đương nhau, sẽ có vài người thành công hơn số còn lại chỉ vì họ may mắn hơn. Hay với 1000 người mở cửa hàng, 1000 công ty khởi nghiệp. Ở Mỹ có câu nói: “Once is chance. Twice is coincidence. Thrice is a pattern.” Thành công một lần là may rủi. Thành công hai lần là trùng hợp ngẫu nhiên. Thành công ba lần thì mới tin là tài năng.

Hiểu tầm quan trọng của may mắn trong thành công không có nghĩa là phủ nhận tất cả các yếu tố khác. Như nhà triết học Seneca đã nói: “May mắn xảy ra khi sự chuẩn bị gặp cơ hội.” Bạn phải đủ khả năng để biết cái gì là cơ hội (hình dung hàng trăm bạn học cùng Mark Zuckerberg nhưng không hiểu tầm quan trọng của Facebook nên không làm cùng). Bạn cũng phải đủ khả năng để nắm bắt lấy cơ hội đó (hình dung Zuck cần người giúp lập trình và bạn là người lập trình giỏi nhất mà Zuck biết).

Nhiều người gặp may mắn thành công, không hiểu được cái may mắn của mình, mới sáng tạo ra “bí quyết thành công” của bản thân và đi truyền bá cho người khác.

Qua thời gian thị trường luôn biết cách đánh bại tất cả các phương pháp và sẽ hạ thấp cái tôi của các bậc thầy, chuyên gia quá ngạo mạn. Mỗi phương pháp chỉ phù hợp với từng giải đoạn thị trường. Bạn cần thuận theo thị trường chứ không phải lệ thuộc vào 1 phương pháp.