Trung Quốc trong bi kịch dân số đông nhưng thiếu nhân lực

Dân số Trung Quốc đang tăng với tốc độ chậm nhất trong nhiều thập niên, tỷ lệ sinh giảm và lực lượng lao động ngày càng già gây ra một trong những thách thức kinh tế và xã hội nghiêm trọng nhất.

Các số liệu được công bố vào ngày 11.5 trong cuộc điều tra dân số năm 2020 cho thấy dân số Trung Quốc đã tăng lên thành 1,41 tỉ người, tăng khoảng 72 triệu người so với năm 2010. Đây là mức tăng thấp nhất ghi nhận được kể từ cuộc điều tra dân số đầu tiên vào năm 1953.

Theo ông Ninh Cát Triết, Cục trưởng Cục thống kê Trung Quốc (NBS), năm ngoái chỉ có 12 triệu trẻ sơ sinh được sinh ra ở Trung Quốc, là chuỗi giảm 4 năm liên tiếp của tỷ suất sinh ở nước này. Đó là số ca sinh chính thức thấp nhất kể từ sau nạn đói năm 1961 khiến hàng triệu người thiệt mạng và chỉ có 11,8 triệu trẻ em được sinh ra.

Trong 10 năm qua, tỷ lệ tăng trưởng dân số trung bình hàng năm của nước này là 0,53%, giảm từ mức 0,57% trong giai đoạn từ năm 2000 - 2010. Hiển nhiên, Trung Quốc sẽ bị Ấn Độ vượt mặt trở thành quốc gia đông dân nhất thế giới trong những năm tới.

Quả bom hẹn giờ

Theo tờ The New York Times, các số liệu cho thấy Trung Quốc đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng nhân khẩu có thể kiềm hãm tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới; cũng như những thách thức của quá trình già hóa giống với các nước phát triển. Tuy nhiên, mức thu nhập trung bình của các hộ gia đình Trung Quốc thấp hơn rất nhiều so với Mỹ và các nơi khác. Nói cách khác, đất nước này đang già đi mà không hề giàu lên.

Ông Lương Kiến Chương, giáo sư nghiên cứu kinh tế học ứng dụng tại Đại học Bắc Kinh và là chuyên gia nhân khẩu học, cho biết: “Trung Quốc đang đối mặt với một thách thức nhân khẩu cấp bách và nghiêm trọng nhất trên thế giới. Đây là một quả bom hẹn giờ".

Vào năm 1980, Trung Quốc đã áp dụng chính sách một con để kiềm hãm sự gia tăng dân số. Theo Bắc Kinh, biện pháp đó đã ngăn chặn được 400 triệu ca sinh nở, nhưng cũng làm giảm số lượng phụ nữ trong độ tuổi sinh con.

Sau 3 thập niên áp dụng chính sách một con, tư tưởng về quy mô gia đình đã thay đổi, người Trung Quốc hiện thích chỉ có một con. Từ năm 2014, ngày càng có nhiều phụ nữ Trung Quốc có học thức đang trì hoãn việc kết hôn. Tỷ lệ ly hôn đã tăng liên tục kể từ năm 2003. Gen Y, thế hệ sinh từ thập niên 1980 đến giữa thập niên 1990, đang phải gánh gồng các chi phí nuôi dạy con cái.

Cô Uông Tiểu Mẫn (29 tuổi), giáo viên tiếng Anh cho trẻ em tại một trung tâm do cô thành lập ở Thành Đô nhưng lại không muốn sinh con. Cô nói với The New York Times: “Thật ra, tôi không thích trẻ con lắm. Chúng cũng dễ thương, nhưng tôi không muốn sinh hoặc chăm con. Trước đây, nhiều người từng nghĩ đó là một suy nghĩ viển vông. Nhưng bây giờ, tất cả đều hiểu rằng họ không thể chăm sóc chúng được”.

Nguy cơ thiếu hụt lao động

Khủng hoảng nhân khẩu của Trung Quốc có thể khiến “giấc mộng Trung Quốc” - một cam kết xây dựng nền kinh tế thịnh vượng lâu dài và trẻ hóa quốc gia của Chủ tịch Tập Cận Bình, thêm xa vời.

Ông Julian Evans-Pritchard, nhà kinh tế cấp cao về Trung Quốc tại công ty nghiên cứu Capital Economics, nhận định trong tương lai gần, nền kinh tế của Trung Quốc có thể không vượt qua được Mỹ vì sự khác biệt trong nhân khẩu học.

Cuộc điều tra dân số có thể thúc đẩy các nhà hoạch định chính sách nới lỏng thêm các hạn chế về kế hoạch hóa gia đình, vốn đã được nới lỏng từ năm 2016. Hiện tại, nhiều chính quyền địa phương đang cho phép các gia đình có từ 3 con trở lên mà không bắt họ phải nộp phạt.

Kết quả tổng điều tra cũng cho thấy dân số đang già đi nhanh chóng. Những người trên 65 tuổi hiện chiếm 13,5% dân số, tăng so với 8,9% năm 2010. Nhiều năm trước, chính nguồn nhân lực là một trong những thế mạnh lớn nhất của Trung Quốc.

Trong nhiều thập niên, Trung Quốc dựa vào nguồn lao động trẻ vô tận sẵn sàng làm việc với mức lương thấp để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Ngày nay, giá nhân công tăng cao, một phần là do thiếu người.

Một thách thức trọng tâm đối với Bắc Kinh là làm thế nào để giúp thế hệ trẻ của đất nước chăm sóc cho những người nghỉ hưu đang ngày càng gia tăng với khoản đầu tư ít ỏi của chính phủ vào chăm sóc sức khỏe và các dịch vụ xã hội phục vụ cho nhóm dân số già. Bên cạnh đó, Trung Quốc phải tiếp tục đối mặt với tình trạng thừa nam thiếu nữ, dẫn đến các hệ quả như buôn bán cô dâu.

Nếu các chính sách không thay đổi, quỹ hưu trí nhà nước dựa vào nguồn thu thuế từ người lao động sẽ có nguy cơ cạn tiền vào năm 2036. Vì vậy, chính phủ muốn tăng tuổi nghỉ hưu để giảm bớt áp lực đối với hệ thống lương hưu thiếu hụt.

Tuy nhiên, việc tăng độ tuổi nghỉ hưu, buộc mọi người làm việc lâu hơn sẽ gây ra một loạt vấn đề và phản đối. Nhiều thanh niên Trung Quốc lo lắng rằng họ khó tìm được việc làm hơn, và những người có con sợ rằng cha mẹ họ sẽ không thể giúp chăm con nếu không được nghỉ hưu. Bên cạnh đó, nhiều người lớn tuổi lo lắng rằng họ sẽ khó tìm hoặc giữ được việc làm trong một xã hội ưu tiên lao động trẻ.