Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm và nam châm từ: Nhiều ngành công nghiệp và công nghệ mũi nhọn phương Tây bị ảnh hưởng nghiêm trọng

Trong thế kỷ 21, các cuộc chiến giành tài nguyên không chỉ xoay quanh dầu mỏ hay khí đốt mà còn là đất hiếm và các sản phẩm chiến lược như nam châm từ. Với việc Trung Quốc kiểm soát hơn 90% hoạt động chế biến đất hiếm toàn cầu và gần như toàn bộ sản xuất nam châm từ chịu nhiệt, quyết định mới đây của Bắc Kinh tạm dừng xuất khẩu đã khiến chuỗi cung ứng toàn cầu chao đảo.

Đây không chỉ là một đòn đáp trả trong cuộc chiến thương mại với Mỹ mà còn là lời cảnh báo chiến lược đối với các ngành công nghiệp công nghệ cao và quốc phòng của phương Tây.

ĐẤT HIẾM VÀ NAM CHÂM TỪ QUAN TRỌNG NHƯ THẾ NÀO

Đất hiếm là nhóm 17 nguyên tố kim loại nằm gần đáy bảng tuần hoàn, nổi bật như neodymium, praseodymium, dysprosium, terbium... Trong đó:

- Nam châm đất hiếm (neodymium, có pha dysprosium hoặc terbium) có từ lực cao gấp 10–15 lần nam châm sắt thường, giữ vai trò cốt lõi trong chế tạo động cơ điện, cảm biến, robot, máy bay, và cả vũ khí tối tân.

- Xe điện cần trung bình 2–5 kg nam châm đất hiếm; một ghế ô tô cao cấp có thể chứa 12 nam châm; mỗi chiếc tiêm kích F-35 mang theo khoảng 11 kg nam châm từ.

- Các thiết bị y tế, tua-bin gió, tên lửa hành trình, hệ thống định vị vệ tinh cũng phụ thuộc vào chúng.

- Trong công nghiệp quốc phòng, đất hiếm được dùng để sản xuất kính nhìn đêm (ytterbium), radar (gadolinium), tên lửa dẫn đường (samarium), cảm biến nhiệt (yttrium) và bộ kích laser (neodymium).

- Một quả tên lửa Tomahawk có thể chứa đến 200 gram samarium–cobalt trong hệ thống dẫn hướng. Mỗi radar AESA hiện đại sử dụng trung bình 5–7 loại đất hiếm.

TRUNG QUỐC ĐỘC CHIẾM NGUỒN CUNG TOÀN CẦU

Mặc dù đất hiếm có mặt khắp nơi trên thế giới, nhưng:

- Trung Quốc khai thác 70% và chế biến đến 90% sản lượng toàn cầu.

- Trung Quốc xử lý toàn bộ sản lượng trong nước, gần như toàn bộ đất hiếm từ Myanmar và một nửa sản lượng của Mỹ.

- Đặc biệt, các nguyên tố đất hiếm nặng như dysprosium, terbium, samarium – vốn rất khó tách và chịu nhiệt – gần như chỉ do Trung Quốc tinh luyện.

Lý do: phương Tây không cạnh tranh nổi do chi phí cao, tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt, thiếu nhân lực kỹ thuật, và đầu tư chậm. Trung Quốc, với hệ thống giáo dục chuyên ngành và kiểm soát nguồn mỏ, đã thiết lập vị trí siêu cường trong lĩnh vực này.

HẬU QUẢ ĐỐI VỚI NGÀNH Ô TÔ, QUỐC PHÒNG VÀ CÔNG NGHIỆP CÔNG NGHỆ PHƯƠNG TÂY

Ngay sau khi Trung Quốc tạm ngưng xuất khẩu nam châm từ vào đầu tháng 4/2025:

- Các nhà máy của Ford, GM, Toyota và Hyundai lần lượt báo động tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng.

- Nhà máy Ford Explorer tại Chicago đã phải tạm dừng sản xuất do thiếu nam châm.

- Volkswagen, Mercedes-Benz, và Renault đang chuẩn bị cho kịch bản ngừng hoạt động vì không có linh kiện.

- Các tập đoàn bán dẫn, robot, quân sự tại Mỹ, Nhật, Hàn đều “nín thở” chờ tín hiệu từ Bắc Kinh.

- Bộ Quốc phòng Mỹ cảnh báo rằng hơn 700 chương trình vũ khí có thể bị ảnh hưởng nếu không có đất hiếm, bao gồm hệ thống tên lửa Patriot, F-22, F-35, và tàu chiến lớp Zumwalt.

Một tiêm kích F-35 Lightning II sử dụng khoảng 417 kg vật liệu chứa đất hiếm. Trong lĩnh vực hàng không vũ trụ, hệ thống định vị, thiết bị đo rung chấn, các bộ phận điều khiển bay đều sử dụng nam châm từ hiệu suất cao và vật liệu đất hiếm chịu nhiệt độ cao.

VÌ SAO TRUNG QUỐC RA TAY NGAY LÚC NÀY

Trung Quốc biện minh rằng đây là “mặt hàng lưỡng dụng” (quân sự và dân sự), cần siết kiểm soát xuất khẩu. Nhưng giới quan sát đều cho rằng đây là đòn phản ứng:

- Sau khi chính quyền TT Trump áp mức thuế mới với hàng hóa Trung Quốc từ tháng 3/2025;

- Sau khi Bộ Thương mại Mỹ siết chặt lệnh cấm với chip AI do Huawei sản xuất;

- Và nhằm tạo áp lực trước các cuộc đàm phán thương mại song phương.

Bản chất là đòn “cây gậy mềm” – không nhắm trực tiếp vào Mỹ mà dừng xuất khẩu trên toàn cầu, nhưng ai cũng hiểu thông điệp nhắm vào đâu.

CÁC KỊCH BẢN VÀ GIẢI PHÁP ỨNG PHÓ TOÀN CẦU

Trước nguy cơ “nghẹt thở công nghệ”, thế giới đang cấp tốc xoay xở:

- Nhật Bản, từng bị Trung Quốc ngừng đất hiếm năm 2010, đã chủ động tích trữ tới 18 tháng nguyên liệu và tìm nguồn thay thế từ Úc, Malaysia.

- Mỹ và EU đẩy mạnh liên doanh khai thác – chế biến với Úc, Canada, Việt Nam; chính phủ Mỹ cấp vốn cho Lynas (Úc) mở nhà máy tại Texas.

- Bộ Quốc phòng Mỹ chi 140 triệu USD xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm riêng, ưu tiên cho lĩnh vực quốc phòng và hàng không.

- Một số hãng như Honda đã đầu tư công nghệ sản xuất nam châm không chứa dysprosium – tuy giá cao nhưng giảm phụ thuộc.

Tuy vậy, xây dựng chuỗi cung ứng thay thế mất ít nhất 3–5 năm, trong khi Bắc Kinh chỉ cần vài tuần để ra lệnh ngưng xuất khẩu.

KẾT LUẬN

Cuộc chiến đất hiếm và nam châm từ là một mặt trận chiến lược trong cuộc đối đầu công nghệ và an ninh Mỹ–Trung. Với quyền lực mềm dựa trên tài nguyên, Trung Quốc đang khai thác điểm yếu lớn nhất của phương Tây: sự lệ thuộc nguyên liệu. Tương lai phụ thuộc vào khả năng tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, đầu tư công nghệ thay thế, và trên hết là sự tỉnh táo trong chính sách đối ngoại trước các đòn bẩy địa chiến lược mới. Nếu không có các hành động kịp thời, “cơn đau đầu chiến lược” của Mỹ và phương Tây sẽ kéo dài trong thập kỷ tới!