Triều đại của đồng USD khó có thể kết thúc chỉ sau một đêm

Theo bài viết mang tiêu đề "Bric set to rival US dollar as the world’s new dominant currency" (Tạm dịch là: 'Đồng bric có thể cạnh tranh với USD với tư cách là đồng tiền thống trị mới của thế giới') trên báo Australia Financial Review số ra mới đây, các cuộc thảo luận về phi USD hóa đang được thúc đẩy trong thời gian qua.

Hồi tháng 7/2023, tại New Delhi, Phó Chủ tịch Duma Quốc gia Nga, Alexander Babakov, cho biết Nga hiện đang đi đầu trong việc phát triển một loại tiền tệ mới.

Loại tiền tệ mới này sẽ được các quốc gia thuộc Nhóm các nền kinh tế mới nổi (BRICS) gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi sử dụng cho thương mại xuyên biên giới. Tổng thống Brazil, Luiz Inacio Lula da Silva cho biết ông đang "trăn trở" với câu hỏi "tại sao tất cả các nước đều phải giao thương dựa trên đồng USD".

Những diễn biến này làm phức tạp thêm câu chuyện cho rằng sự thống trị của đồng USD là ổn định so với các đối thủ cạnh tranh như đồng euro của châu Âu, đồng yen Nhật Bản và đồng NDT của Trung Quốc. Quan điểm đó không sai. Nhưng đồng tiền do BRICS phát hành sẽ khác. Đồng tiền này sẽ giống như một liên minh mới của những quốc gia đang phát triển không đồng tình với sự bá chủ của đồng USD. Xét về quy mô GDP, về mặt tổng thể, liên minh này không chỉ vượt trội so với Mỹ mà còn vượt xa toàn bộ các quốc gia thuộc Nhóm các nước công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) cộng lại.

Việc các chính phủ muốn thoát khỏi sự phụ thuộc vào đồng USD không phải là điều mới mẻ. Nhưng các cuộc thảo luận cuối cùng vẫn chưa mang lại kết quả. Theo thống kê, đồng USD hiện được sử dụng trong 84,3% thương mại xuyên biên giới, so với tỷ lệ tương ứng 4,5% của đồng NDT của Trung Quốc.

Tuy nhiên, ít nhất là về mặt kinh tế học, triển vọng thành công của việc phát hành đồng tiền của BRICS là có. Cho dù các kế hoạch ban đầu với đồng tiền mới này có như thế nào và nhiều câu hỏi vẫn chưa được giải đáp thì một loại tiền tệ như vậy thực sự có thể đánh bại đồng USD với tư cách là đồng tiền dự trữ của các thành viên BRICS. Không giống như các đối thủ cạnh tranh được đề xuất trước đây, chẳng hạn như đồng NDT kỹ thuật số, đồng tiền của BRICS thực sự có khả năng chiếm lấy hoặc ít nhất là làm rung chuyển vị trí thống trị của đồng USD.

Tạm gọi loại tiền tệ giả định này là "bric". Nếu BRICS chỉ sử dụng bric cho thương mại quốc tế, liên minh này sẽ loại bỏ được trở ngại đang cản trở nỗ lực thoát khỏi quyền bá chủ của đồng USD. Những nỗ lực thoát khỏi đồng USD hiện nay thường dưới hình thức các thỏa thuận song phương nhằm giao dịch bằng các loại tiền tệ khác chứ không phải bằng đồng USD, như đồng NDT, hiện là loại tiền tệ giao dịch thương mại chính giữa Trung Quốc và Nga. Tuy nhiên vẫn tồn tại trở ngại. Nga sẽ không sẵn sàng nhập toàn bộ hàng nhập khẩu từ Trung Quốc. Vì vậy, sau các giao dịch song phương, Nga có xu hướng chuyển lợi nhuận của họ thành USD để có thể nhập khẩu hàng hóa từ phần còn lại của thế giới, những nước vẫn sử dụng đồng USD để giao dịch.

Tuy nhiên, nếu Trung Quốc và Nga chỉ sử dụng bric cho thương mại thì Nga sẽ không cần phải giữ số tiền thu được từ thương mại song phương bằng USD. Nga sẽ sử dụng bric chứ không phải USD để mua hàng hóa từ các nước khác trên thế giới. Điều này có thể thúc đẩy quá trình phi USD hóa.

*Đồng tiền của BRICS liệu có thực tế?

Câu trả lời là có. Đầu tiên, liên minh này có thể tự mình thanh toán toàn bộ hóa đơn nhập khẩu. Nhìn chung, vào năm 2022, BRICS có thặng dư thương mại, còn được gọi là thặng dư cán cân thanh toán, là 387 tỷ USD - chủ yếu là nhờ Trung Quốc. BRICS cũng sẵn sàng đạt được mức độ tự cung tự cấp trong thương mại quốc tế mà các liên minh tiền tệ khác trên thế giới không thể đạt được.

Bởi vì liên minh tiền tệ BRICS, không giống bất kỳ liên minh nào trước đó, sẽ không nằm trong số các quốc gia có chung đường biên giới lãnh thổ. Các thành viên của BRICS có thể sẽ có khả năng sản xuất nhiều loại hàng hóa hơn bất kỳ liên minh tiền tệ nào hiện nay.

Sự đa dạng về địa lý mở đầu cho một mức độ tự cung tự cấp mà các liên minh tiền tệ trước đó không làm được do tập trung về mặt địa lý, như Khu vực đồng tiền chung châu Âu, nơi thâm hụt thương mại 476 tỷ USD vào năm 2022.

Nhưng BRICS thậm chí không chỉ cần giao dịch nội khối. Bởi vì mỗi thành viên của nhóm BRICS đều là những cường quốc kinh tế trong khu vực của mình nên các quốc gia trên thế giới có thể sẽ sẵn sàng hợp tác với nhóm BRICS.

Nếu Thái Lan cảm thấy buộc phải sử dụng bric để kinh doanh với Trung Quốc, các nhà nhập khẩu Brazil vẫn có thể mua tôm từ các nhà xuất khẩu Thái Lan, giữ tôm Thái Lan trong thực đơn của người Brazil.

Hàng hóa được sản xuất tại một quốc gia cũng có thể lách các hạn chế thương mại giữa hai quốc gia bằng cách xuất khẩu sang một nước và sau đó tái xuất khẩu từ nước thứ ba. Đó thường là hậu quả của những hạn chế thương mại mới như thuế quan.

Nếu Mỹ tẩy chay thương mại song phương với Trung Quốc thay vì sử dụng bric, trẻ em Mỹ vẫn có thể chơi đồ chơi do Trung Quốc sản xuất do hàng hoá Trung Quốc có thể xuất khẩu sang các nước như Việt Nam và sau đó lại xuất khẩu sang Mỹ

Kịch bản xấu nhất có thể xảy ra với người tiêu dùng ở các nước BRICS nếu chính phủ áp dụng các điều khoản thương mại "chỉ chấp nhận giao dịch bằng đồng bric" (bric or bust) mà Nga hiện nay đang áp dụng. Chính phủ Mỹ và châu Âu đã ưu tiên cô lập kinh tế Nga do cuộc xung đột tại Ukraine. Tuy nhiên, một số hàng hóa của Mỹ và châu Âu vẫn tiếp tục chảy vào Nga, và người tiêu dùng phải trả chi phí cao hơn.

*Đánh đổi rủi ro-lợi nhuận

Khi các quan chức ở các nước BRICS ngày càng nhấn mạnh đến mong muốn phi USD hóa, với nước Nga hiện nay là minh chứng cho những rủi ro tồi tệ nhất có thể xảy ra, thì sự đánh đổi giữa rủi ro và lợi ích của việc phi USD hóa sẽ ngày càng trở nên hấp dẫn.

Để thay thế đồng USD làm tiền tệ dự trữ trong BRICS, bric cũng cần có tài sản an toàn để dự trữ khi không thể sử dụng cho các giao dịch thương mại. Có thực tế không khi nói rằng bric có thể đáp ứng được vấn đề này? Câu trả lời tiếp tục là có.

Trước tiên, vì BRICS có thặng dư thương mại và thặng dư cán cân thanh toán nên bric không nhất thiết phải thu hút bất kỳ khoản tiền nước ngoài nào. Các chính phủ BRICS có thể sử dụng chính sách "củ cà rốt và cây gậy" để khiến các gia đình và các doanh nghiệp của nước họ dùng tiền tiết kiệm để mua tài sản bằng đồng bric, đồng thời dùng các chính sách ép buộc và trợ cấp một cách hiệu quả để thị trường đồng bric có thể tồn tại.

Tài sản được tính bằng bric sẽ có những đặc điểm có thể khiến chúng trở nên hấp dẫn một cách lạ thường đối với các nhà đầu tư nước ngoài. Một trong những nhược điểm chính của vàng với tư cách một loại tài sản đối với các nhà đầu tư là bất chấp khả năng làm giảm rủi ro trong điều kiện bất ổn, vàng lại không sinh lời.

Vì BRICS được cho là có kế hoạch hỗ trợ đồng tiền mới của họ bằng vàng và các kim loại có giá trị nội tại khác, như kim loại đất hiếm, nên tài sản trả lãi bằng đồng bric sẽ giống như một loại vàng sinh lãi.

Đó là một đặc điểm khác thường và là một trong những điều có thể làm cho tài sản bằng đồng bric hấp dẫn đối với các nhà đầu tư, những người muốn có cả tính sinh lãi của trái phiếu và tính an toàn của vàng.

Chắc chắn, để trái phiếu bric hoạt động đơn giản như một phiên bản vàng chịu lãi, chúng cần được đánh giá là có rủi ro vỡ nợ tương đối thấp. Và khoản nợ của các chính phủ BRICS cũng có rủi ro vỡ nợ không hề nhỏ.

Nhưng những rủi ro này có thể được giảm thiểu. Các tổ chức phát hành trái phiếu bằng đồng bric có thể rút ngắn thời gian đáo hạn nợ để giảm rủi ro. Giá cả cũng có thể giúp bù đắp rủi ro cho nhà đầu tư. Nếu những người tham gia thị trường yêu cầu lợi suất cao hơn khi mua tài sản bằng đồng bric, họ có thể sẽ nhận được điều họ muốn. Đó là bởi vì các chính phủ BRICS sẽ sẵn sàng trả tiền để đảm bảo khả năng tồn tại của đồng bric.

*Những mối lo ngại khác

Công bằng mà nói, đồng bric sẽ mang đến hàng loạt mối lo ngại trên thực tế. Được sử dụng chủ yếu cho thương mại quốc tế thay vì lưu thông ở bất kỳ quốc gia nào, đồng bric sẽ làm phức tạp công việc của các ngân hàng trung ương ở các nước BRICS. Việc tạo ra một ngân hàng trung ương siêu quốc gia như Ngân hàng Trung ương châu Âu để quản lý bric cũng sẽ tốn nhiều nỗ lực và thời gian. Đây là những thách thức nhưng không phải là không thể vượt qua.

Địa chính trị giữa các thành viên BRICS cũng tồn tại những vấn đề nhất định. Nhưng đồng tiền của BRICS sẽ đại diện cho sự hợp tác trong một khu vực được xác định rõ ràng, nơi các lợi ích phù hợp với nhau. Các quốc gia như Ấn Độ và Trung Quốc có thể có những lợi ích an ninh mâu thuẫn. Nhưng Ấn Độ và Trung Quốc có chung mối quan tâm đến việc phi USD hóa và họ có thể hợp tác vì lợi ích chung trong khi cạnh tranh với các quốc gia khác.

Bric sẽ không cướp đi "vương miện" của đồng USD bằng cách thu hẹp quy mô các khu vực sử dụng USD. Ngay cả khi BRICS thành công trong phi USD hóa, phần lớn thế giới vẫn sẽ sử dụng USD và trật tự tiền tệ toàn cầu sẽ trở nên đa cực hơn là đơn cực

Nhiều người Mỹ có xu hướng "phàn nàn" về sự suy giảm vai trò toàn cầu của đồng USD. Tuy nhiên, họ nên suy nghĩ trước khi đưa ra quan điểm như vậy. Vai trò toàn cầu của đồng USD luôn là con dao hai lưỡi đối với Mỹ.

Điều này cho phép Washington bổ sung các biện pháp trừng phạt vào bộ công cụ chính sách đối ngoại của mình. Tuy nhiên, việc tăng giá đồng USD sẽ làm tăng giá hàng hóa và dịch vụ của Mỹ đối với phần còn lại của thế giới, làm giảm xuất khẩu và khiến Mỹ mất việc làm. "Mũi tên" chĩa vào nước Mỹ ngày càng trở nên "sắc bén", còn "mũi tên" tấn công vào các đối thủ của họ ở nước ngoài lại ngày càng mờ nhạt.

Trong số những người hiểu rằng vai trò toàn cầu của đồng USD gây tổn hại đến việc làm của nước Mỹ và khả năng cạnh tranh xuất khẩu của Mỹ, ít nhất là dựa trên các đánh giá từ năm 2014, có chuyên gia Jared Bernstein, hiện là người đứng đầu Hội đồng Cố vấn Kinh tế Nhà Trắng.

Cái giá phải trả chỉ đang tăng lên theo thời gian. Trong khi đó, một trong những lợi ích truyền thống của vai trò toàn cầu của đồng USD là khả năng của Mỹ sử dụng các biện pháp trừng phạt tài chính để cố gắng thúc đẩy lợi ích an ninh.

Nhưng Washington nhận thấy lợi ích an ninh của Mỹ trong thế kỷ XXI ngày càng được xác định bởi sự cạnh tranh với các quốc gia như Trung Quốc và Nga. Nếu giả định đó là chính xác, và nếu hồ sơ về các biện pháp trừng phạt đối với Nga là một bằng chứng có giá trị, thì các biện pháp trừng phạt sẽ ngày càng trở thành một công cụ kém hiệu quả trong chính sách an ninh của Mỹ.

Dù thế nào đi nữa, triều đại của đồng USD khó có thể kết thúc chỉ sau một đêm, nhưng một đồng bric khi được hiện thực hóa sẽ làm xói mòn dần vai trò thống trị của "đồng bạc xanh".