Tòa nhà Hàm Cá mập: Tại sao khiếm khuyết Kiến trúc chính xác là lý do tòa nhà này nên được giữ lại.?

Hàm cá mập là một công trình Kiến trúc bất thường theo 2 quen thuộc của kiến trúc của đô thị lớn miền Bắc Việt Nam: Kiến trúc thuộc địa hoặc kiến trúc Xô Viết

▮"Hàm cá mập" là một công trình kiến ​​trúc bất thường theo nghĩa không khớp với hai ngôn ngữ kiến trúc quen thuộc ở đô thị lớn miền bắc Việt Nam: kiến trúc thuộc địa hoặc kiến trúc xô viết.

 

Hình dạng lạ lẫm và sai lầm trong quy hoạch đô thị đã dẫn đến tranh luận kéo dài. Bi kịch là khi công chúng cuối cùng đã cảm thấy kết nối và chấp nhận như là "hiện chứng" về sự liên tục của lịch sử kiến trúc đô thị [một hệ quả của một quá trình hiện diện đủ dài trên 30 năm]. Thì trớ trêu thay cũng là lúc có quyết định tháo dỡ.

 

Những chỉ trích cho rằng tòa nhà này xấu, lỗi thời và khu vực trung tâm văn hóa của thủ đô này cần phải thay đổi theo quy hoạch mới để đáp ứng nhu cầu hiện tại theo diễn giải các quan điểm cả giới quản lý lẫn dư luận dòng chính số đông hiện nay.

 

▮Nhìn ra thế giới, số phận của những tòa nhà nổi tiếng thế giới nằm ở vị trí tương tự như "Flatiron" ở New York/US hay "Gooderham" ở Toronto/Canada cũng trải qua những thời khắc khó khăn trước khi định vị là những tòa nhà biểu tượng cho cả hai đại đô thị này.

 

Cả hai từng đối diện với lệnh phá dỡ, cùng hệt lý do với tòa nhà "Hàm cá mập" ở Hà Nội.

 

Trường hợp "Gooderham building" ở Toronto từng được gán cho nickname mỉa mai "chiếc bàn là xấu xí" vì hình dạng liên tưởng và bị phê phán vì giá trị sử dụng kém không tương thích với sự mở rộng nhanh của Toronto.

 

Nhưng bây giờ hình ảnh tòa nhà "Gooderham" xuất hiện trên vô vàn các postcard giới thiệu về Canada và Toronto. Việc nó được cấp quyền bảo vệ di sản, ngăn chặn việc phá dỡ buộc giới chức Toronto phải tích hợp tòa nhà vào một quy hoạch đô thị mới với mục tiêu sử dụng hỗ hợp.

 

Nếu công chúng số đông ngạc nhiên về cách nó thích ứng cùng sự phát triển với các kiến trúc hiện đại xung quanh theo thời gian, thì ngược lại tất cả đều trong dự đoán về "vinh quang" của nó với số ít những ai có tầm nhìn và gout thẩm mỹ tốt.

 

Nếu hình dung cả khu vực trung tâm Toronto này như một tác phẩm nghệ thuật. Và với một tác phẩm tốt, luôn có điểm nhấn thu hút người thưởng ngoạn - "Gooderham building" chính là nét duyên dáng thu hút trong bức tranh đó. Các kiến trúc hiện đại xung quanh không "đè ép" mà như những dàn dựng về bố cục, sinh ra để tôn vinh vai trò của tòa nhà.

 

Nó được giữ lại không phải chúng có vẻ đẹp hoàn hảo hay chỉ vì cổ kính. Mà do nó chứng minh được giá trị văn hóa - lịch sử lớn hơn những lợi ích quy hoạch đô thị mới khi không có nó [tòa nhà Gooderham].

 

 

Ảnh. ▮Ngồi đây, tại trung tâm Toronto, trước Tòa nhà Gooderham mang tính biểu tượng, tôi không khỏi suy nghĩ đến tòa nhà của Hà Nội vì chúng cùng ở vị trí giao lộ của các con đường, tại trung tâm đô thị và bất động sản đắt đỏ.

 

▮Trở lại trường hợp tòa nhà "Hàm cá mập",

lịch sử 35 năm của nó là lịch sử của những phê phán và lý do để loại bỏ cũng hệt như các lý do mà các nhà quy hoạch đô thị trên thế giới thường xuyên viện dẫn.

 

Nó có chung khuôn mẫu về lý do và cũng chung một cách miêu tả lười biếng bởi thiếu chuyên môn:

 

Kiến trúc tòa nhà đã lạc hậu không thích hợp với cảnh quan xung quanh.

 

Vì thiếu khả năng chuyên môn nên các "chuyên gia quy hoạch" không thể gọi tên chính xác cái xấu, cái lạc hậu là gì.

 

Và nếu tôi [@người viết] bây giờ nêu đích danh khiếm khuyết: là cấu trúc thiếu chất lượng điêu khắc như đòi hỏi cần có ở tòa nhà tọa lạc ở vị trí trung tâm văn hóa của thủ đô hay sự thiếu độ nhạy ngữ cảnh dẫn đến cấu trúc có vẻ tách biệt thiếu kết nối về mặt thị giác.

 

Thì đó thực sự là một sự phê bình không thực sự công bằng, bởi lẽ dù ý thức hay không, khi nhân xét như vậy là bản thân mình đã nhìn kiến trúc của tòa nhà "Hàm cá mập" dưới lăng kính ngôn ngữ kiến trúc hiện đại, luôn yêu cầu ở mức cao với một vị trí tại trung tâm văn hóa chính trị như Hồ Hoàn Kiếm: rằng, một tòa nhà không chỉ chiếm một lô đất, một cấu trúc chức năng đơn thuần, nó cần có chất lượng điêu khắc có thể nhận ra ngay lập tức như một tác phẩm nghệ thuật được sáng tác tốt.

 

Khuôn mẫu thứ hai là giá trị sử dụng kém về mặt công năng khi đối diện với nhu cầu phát triển mở rộng của đô thị hiện tại.

 

Thật sự là quá dễ dàng, không cần là "chuyên gia quy hoạch", bất cứ ai chưa từng có kiến thức nền về kiến trúc, dù lười biếng, cũng có thể phê phán khiếm khuyết của nó nếu chỉ nhìn vào công năng nguyên thủy của nó.

 

Một khuôn mẫu thứ ba nghe qua có vẻ hợp lý rằng tòa nhà này không phải là đặc trưng của di sản kiến trúc Hà Nội. Một hàm ý rằng chỉ những kiểu kiến trúc truyền thống mang phong cách thuộc địa hay cổ kiểu "36 phố phường" mới là đặc trưng riêng có của Hà Nội và vì vậy mới xứng đáng bảo tồn.

 

▮Tuy nhiên, những lập luận như vậy bỏ qua một sự thật về kiến ​​trúc và bản sắc đô thị. Đô thị không chỉ là về công năng hay kiến trúc hoàn hảo.

 

Bản sắc đô thị là một khái niệm phức hợp được hình thành bởi các yếu tố lịch sử, văn hóa, xã hội và kiến ​​trúc. Nó phản ánh cách một thành phố tự phân biệt mình và cách cư dân cũng như du khách cảm nhận về thành phố đó.

 

Một đặc điểm quan trọng của bản sắc đô thị chính là tính liên tục về mặt lịch sử. Các địa danh với sự biến đổi tự tạo ra các di sản văn hóa và ký ức cộng đồng.

 

Việc xóa bỏ một tòa nhà, một công trình trong không gian công cộng hoàn toàn có thể tạo ra sự "đứt gẫy" về lịch sử kiến trúc đô thị.

 

Được thiết kế vào xây dựng vào năm 1990 vs 1993, thời điểm liên quan đến giai đoạn vừa chớm cải cách kinh tế của Việt Nam. Tòa nhà "Hàm cá mập" không chỉ là một công trình kiến ​​trúc, nó là minh chứng cho sự chuyển mình trong giai đoạn bản lề của Việt Nam từ một nền kinh tế kế hoạch tập trung sang một chương mới với tham vọng thoát khỏi tình trạng cô lập trong những thập niên trước 1990s.

 

"Hàm cá mập" là một thử nghiệm trong bối cảnh thiếu thông tin, dĩ nhiên là thiếu thốn cả công cụ tài chính lẫn công nghệ xây dựng để hiện thực ý tưởng kiến trúc. Nên bản thân nó cũng là một công trình kiến trúc công cộng có liên quan với bức tranh lớn hơn về tham vọng và hạn chế của một quốc gia mới bắt đầu muốn chứng minh năng lực.

 

Tòa nhà có thể đại diện cho giai đoạn chuyển tiếp từ thẩm mỹ kiến trúc xô viết sang ảnh hưởng ban đầu hơi hướng cải cách. Nó phản ánh một phong cách mà các kiến trúc sư giai đoạn đó mang nặng ảnh hưởng giữa hệ thống đào tạo cũ với tư duy kiến trúc "đổi mới" hơn.

 

Sự lai kết hợp đặc biệt giữa quán tính truyền thống có "tính manh mún" tiểu nông, phong cách kiến trúc xô viết và thông tin về xu hướng toàn cầu mà họ vừa tiếp cận, thì tòa nhà "Hàm cá mập" cũng có vai trò là một "tài liệu trực quan" kiến ​​trúc lịch sử.

 

▮Một đặc trưng nữa không kém quan trọng làm nên bản sắc đô thị là ký ức cộng đồng.

 

Giống như trong các hình thái nghệ thuật khác như hội họa hoặc điêu khắc, ý nghĩa của một bức tranh vượt ra ngoài những cấu trúc thị giác như đường nét, bố cục hay mầu sắc. Những cấu trúc vật lý của tòa nhà cũng truyền tải tương tự về ý nghĩa với cá nhân và cộng đồng vượt lên trên chất liệu, kết cấu hay hình thức của tòa nhà. Bầu không khí của một thành phố, được định hình bởi con người, văn hóa và không gian của thành phố đó tất cả là những chất liệu gợi lên những phản ứng cảm xúc và ký ức cộng đồng.

 

Lịch sử đô thị không chỉ là về những tòa nhà hoàn hảo, mà còn về những tòa nhà kể chuyện, những tòa nhà nhắc về nơi đã từng đến và ta từng có ký ức. Khiếm khuyết của tòa nhà "Hàm cá mập" chính xác là thứ có thể biến nó trở thành một "vật chứng" kiến trúc đô thị độc đáo, một "tai nạn dễ chịu" về lịch sử như một hiện vật kể câu chuyện về quá trình chuyển đổi của Việt Nam.

 

Câu hỏi không phải ta nên giữ nguyên hiện trạng cảnh quan hay thay đổi triệt để quy hoạch. Mà làm sao quy hoạch vẫn đáp ứng được yêu cầu phát triển của thủ đô hiện đại đồng thời không làm "đứt gẫy" ký ức cộng đồng và lịch sử kiến trúc đô thị một thời kỳ.

 

Khi các thành phố phát triển, họ phải nhận ra rằng các tòa nhà cũ, ngay cả khi có "khuyết điểm", vẫn có giá trị văn hóa và lịch sử. Như Louis Kahn, là một trong những kiến ​​trúc sư vĩ đại nhất của Hoa Kỳ thế kỷ 20 đã từng nói một cách khôn ngoan, "Ngay cả một viên gạch cũng muốn trở thành một thứ gì đó". Quá khứ và tương lai của không gian đô thị phải cùng tồn tại, đảm bảo rằng các thành phố vẫn sôi động, có ý nghĩa và có thể thích ứng theo thời gian.

 

Các chiến lược quy hoạch đô thị tốt nhất không xóa bỏ lịch sử vì mục đích hiện đại hóa, cũng không chống lại sự thay đổi vì "nỗi nhớ". Thay vào đó nên kết hợp quá khứ với tương lai, tạo ra những thành phố tôn vinh di sản và cả những "lỗi lầm" có tính lịch sử, trong khi vẫn đón nhận sự tiến bộ. Cũng như tránh lỗi ngụy biện cần phải thay đổi triệt để vì một công trình kiến trúc hoàn toàn có thể tích hợp trong bối cảnh mới cả về cảnh quan, lẫn công năng mà nó có thể biến đổi hoặc điều chỉnh.

 

Cuối cùng trước khi xóa sổ "Hàm cá mập" khỏi cảnh quan thành phố, hãy tự hỏi: Chúng ta đang phá hủy một sai lầm hay một cột mốc ?

 

▮Ngày 20.3.2025

@ Hoàng Anh Tuấn

________

✶ Photo credit. The Hanoi digest, Dân trí, Lao động.