Tiền bạc và nhà khoa học

Tôi đam mê bóng đá và với tôi, Messi là cầu thủ vĩ đại nhất mọi thời. Dù vậy, tôi cũng phải thừa nhận Cristiano Ronaldo (CR7) có một chỗ đứng rất xứng đáng trong lịch sử bóng đá thế giới.

Cho dù đã ở chặng cuối của sự nghiệp, Ronaldo rõ ràng vẫn là cầu thủ có đẳng cấp hoàn toàn vượt trội trong mùa qua ở đất nước Arab Saudi. Để có sự phục vụ của CR7, Al-Nassr phải chi ít nhất 200 triệu USD mỗi mùa nhưng họ đã trắng tay trên mọi mặt trận. Tiền có thể lôi kéo nhân sự siêu giỏi nhưng thành công chưa hẳn đã đến.

Trong giới khoa học, nghiên cứu chúng tôi cũng xảy ra câu chuyện tương tự. Lương cao là yếu tố vô cùng hấp dẫn, nhưng không quyết định tất cả.

Mới đây, giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ TP HCM Nguyễn Việt Dũng cho biết Sở đang dự kiến trình HĐND Thành phố đề án lương cho chức danh lãnh đạo Tổ chức Khoa học và Công nghệ cũng như cho người nghiên cứu khoa học. Theo ông Dũng, lương cao là yếu tố giúp TP HCM thu hút nhân tài để quản lý, xây dựng trung tâm nghiên cứu chuẩn quốc tế. Tôi không hoàn toàn bị thuyết phục với điều đó.

Thứ nhất, như câu chuyện của CR7 kể trên, một con én không thể làm nên mùa xuân. CR7 cần những vệ tinh, những người hỗ trợ. Các nhà khoa học cũng cần đồng đội để làm động lực cho nhau. Giả sử mức lương trả cho các nhà khoa học là cao, ngân sách của Thành phố có khả năng trả được cho bao nhiêu nhà khoa học cùng lĩnh vực và trong bao nhiêu lâu để tạo thành một ê-kip nghiên cứu chất lượng cao?

Thứ hai, một nhà nghiên cứu khoa học có kinh nghiệm thường ở độ tuổi có những ràng buộc về gia đình. Khi có những thành công ở mức nào đó, họ thường quan tâm tới nhu cầu tự khẳng định bản thân, ở đây có thể là chất lượng cuộc sống và giáo dục của gia đình. Trước đây, tôi từng công tác tại Đại học Công nghệ Viên (Áo). Một trong những lý do quan trọng khiến tôi lựa chọn và yên tâm nhất về nơi này là họ có một trường mầm non chất lượng cao dành riêng cho con em nhân viên.

Chỉ mức lương chưa chắc đủ bảo đảm chất lượng cuộc sống và giáo dục của gia đình nhà nghiên cứu khoa học. Messi được đề nghị mức lương cao gấp đôi CR7 nhưng chất lượng cuộc sống và giáo dục của con cái đã khiến anh ấy từ chối Arab Saudi.

Thứ ba, để có thể nghiên cứu sáng tạo, các nhà khoa học cần rất nhiều tự do. Sự tự do có thể đến từ việc chọn lựa nhân sự phù hợp cho mỗi dự án, đề tài dựa trên nguồn kinh phí được cấp. Việc thất bại ở các đấu trường lớn hơn của đội Paris Saint-Germain (Pháp) cho thấy hậu quả của sự thiếu tự do lựa chọn của huấn luyện viên trưởng - dù họ sở hữu bộ ba tấn công nguyên tử MNM (Messi - Neymar - Mbappé). Sự tự do có thể đến trong việc đi báo cáo ở nước ngoài hoặc mời các nhà khoa học nước ngoài đến Việt Nam. Sự tự do có thể đến từ cơ chế làm việc với quá nhiều công việc mang tính sự vụ, giấy tờ đang làm "rối tay rối chân" các nhà khoa học hiện nay. TP HCM từng có nhiều chương trình mời gọi thành công nhiều nhân tài nhưng việc giữ được nhân tài cũng đã được thừa nhận là quá khó.

Thứ tư, có rất nhiều bước trong một dự án nghiên cứu khoa học. Mỗi bước sẽ sử dụng nhân sự với mức độ kinh nghiệm, kỹ năng và kiến thức khác nhau. Ở các phòng nghiên cứu mà tôi từng làm việc tại Pháp, Áo hay Đức, rất nhiều sinh viên thực tập từ mức độ cử nhân, kỹ sư hay thạc sĩ tham gia vào các dự án nghiên cứu khoa học. Tất cả đều được hưởng chế độ nhân sự của Tổ chức nghiên cứu trong thời gian tham gia dự án với mức lương theo quy định. TP HCM nói riêng, Việt Nam nói chung, có thể chưa tính đến lực lượng hỗ trợ.

Lương cao là yếu tố thu hút được người tài nhưng không phải là tất cả. Một nhà khoa học, rộng hơn là một nền khoa học, tất yếu cần tiền, nhưng cũng cần nhiều yếu tố nền tảng hơn nữa, ngoài tiền.

Nếu không tính đến cả những yếu tố quan trọng đó, vòng luẩn quẩn về thu hút nhân tài sẽ lặp lại ở TP HCM.