Thượng đỉnh Mỹ - Trung: Giữa ngổn ngang mâu thuẫn

Tổng thống Mỹ Joe Biden và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình sẽ có cuộc gặp trực tuyến vào tối nay nhằm chặn đứng, hoặc ít nhất sẽ làm chậm lại đà lao dốc trong quan hệ song phương.

Hai nhà lãnh đạo đã hai lần điện đàm kể từ khi ông Biden nhậm chức vào tháng 1, nhưng cuộc gặp trực tuyến lần này được coi là dịp thảo luận thực chất nhất từ trước đến nay. Cuộc gặp diễn ra sau khi hai nước gây bất ngờ tại Glasgow với việc nhất trí một thỏa thuận hợp tác khí hậu, nhưng cũng vào thời điểm gia tăng căng thẳng về vấn đề Đài Loan, nơi được đánh giá là có thể trở thành điểm nóng nguy hiểm nhất giữa hai nước.

Tuần trước, quân đội Trung Quốc triển khai đợt tập trận sẵn sàng chiến đấu gần eo biển Đài Loan. Trong cuộc điện đàm ngày 13/11, ngoại trưởng hai nước cảnh báo nhau về những hành động liên quan đến hòn đảo. Theo Reuters, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị nói với người đồng cấp Mỹ Antony Blinken rằng, bất kỳ sự ủng hộ nào đối với độc lập của Đài Loan cũng sẽ trở thành “boomerang” với Mỹ. Còn ông Blinken nêu quan ngại về việc Bắc Kinh gia tăng “sức ép kinh tế, ngoại giao và quân sự” lên Đài Bắc.

Washington nói rằng, Bắc Kinh gần đây thử loại thiết bị lượn siêu thanh có thể mang vũ khí hạt nhân để phóng từ quỹ đạo. Trung Quốc được cho là đang xây dựng ít nhất 250 hầm chứa mới cho tên lửa tầm xa.

Việc Mỹ cáo buộc Trung Quốc nhiều lần tấn công mạng, mâu thuẫn sâu sắc về vấn đề nhân quyền ở Tân Cương, Hong Kong và Tây Tạng, cùng với mâu thuẫn thương mại treo lơ lửng cũng góp phần khiến quan hệ hai bên ngày càng xấu. Mỹ còn thất vọng vì Trung Quốc cản trở cuộc điều tra quốc tế nhằm làm sáng tỏ nguồn gốc đại dịch COVID-19. Mới đây nhất, Reuters dẫn các nguồn tin nói rằng Đại sứ quán Trung Quốc gây sức ép với các công ty Mỹ để họ vận động Quốc hội Mỹ từ bỏ những dự luật mà Bắc Kinh không thích. Bên cạnh đó, Mỹ đang lo ngại về việc Trung Quốc nhanh chóng gia tăng sức mạnh hạt nhân. Washington nói rằng, Bắc Kinh gần đây thử loại thiết bị lượn siêu thanh có thể mang vũ khí hạt nhân để phóng từ quỹ đạo. Trung Quốc được cho là đang xây dựng ít nhất 250 hầm chứa mới cho tên lửa tầm xa.

Giữa hàng loạt mâu thuẫn đó, kỳ vọng đặt ra cho cuộc gặp thượng đỉnh lần này khá thấp. Hai bên khó có khả năng ra tuyên bố chung, và Nhà Trắng cho biết ông Biden sẽ không trả lời câu hỏi của báo chí sau khi cuộc gặp kết thúc. “Nhìn chung, ở cả Washington và Bắc Kinh đều không kỳ vọng sẽ chung quan điểm. Thay vào đó, quan hệ song phương sẽ có tính chất giao dịch hơn”, ông Scott Moore, giám đốc chương trình nghiên cứu về Trung Quốc và sáng kiến chiến lược tại ĐH Pennsylvania (Mỹ), nói với báo The Guardian.

“Ông Biden đối mặt nhiều thách thức chính trị trong nước khi cuộc bầu cử giữa kỳ sắp diễn ra. Vì thế, ông ấy sẽ chịu nhiều ràng buộc chính trị nếu có bất kỳ hành động nào bị hiểu là chấp nhận nhượng bộ đáng kể với Trung Quốc”, ông Moore nhận định. “Đối với ông Tập, điểm yếu lớn nhất là mặt trận kinh tế. Đó là lý do vì sao Bắc Kinh đang gửi tín hiệu cho thấy họ quan tâm đến việc đạt được tiến triển trong lĩnh vực thương mại. Phát biểu gần đây của các quan chức chính quyền Biden gợi ý rằng, hai bên quan tâm trao đổi về những vấn đề này, nhưng phải nói lại rằng họ sẽ chịu nhiều ràng buộc chính trị đáng kể”, ông Moore đánh giá. Nhà nghiên cứu này cho rằng, hai nhà lãnh đạo sẽ cố gắng hạn chế nguy cơ cạnh tranh vượt tầm kiểm soát.

Trong thông điệp gửi tới Ủy ban quốc gia về quan hệ Mỹ - Trung hôm 9/11, ông Tập Cận Bình nói rằng, quan hệ song phương đang ở “thời điểm lịch sử quan trọng”. “Cả hai nước sẽ gặt hái từ sự hợp tác và sẽ thua thiệt nếu đối đầu. Hợp tác là lựa chọn đúng duy nhất. Từ xử lý đại dịch COVID-19 đến giải quyết mối đe doạ hiện hữu từ khủng hoảng khí hậu, quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc mang ý nghĩa toàn cầu”, ông Tập nói.

Sẽ nêu bật vấn đề Đài Loan

Phát ngôn viên Nhà Trắng Jen Psaki cho biết, ông Biden sẽ rõ ràng và thẳng thắn nêu ra các quan ngại của Mỹ, nhưng cũng sẽ tìm cách để quản lý một cách có trách nhiệm sự cạnh tranh giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới và “làm việc cùng nhau trong những lĩnh vực mà hai bên có lợi ích tương đồng”.

Trong cuộc điện đàm với ông Blinken, ông Vương nói rằng, cuộc gặp thượng đỉnh lần này có thể là sự kiện mang tính bản lề trong nỗ lực cải thiện quỹ đạo của quan hệ song phương. “Hai bên nên thoả hiệp để bảo đảm cuộc gặp sẽ suôn sẻ và thành công, để thúc đẩy quan hệ Trung - Mỹ quay lại quỹ đạo phát triển lành mạnh và ổn định”, thông cáo của Bộ Ngoại giao Trung Quốc dẫn lời ông Vương. Ông Tập dự kiến sẽ nói về chuyện một số nước kêu gọi tẩy chay Olympic Bắc Kinh và mời ông Biden dự sự kiện thể thao này như một cử chỉ hoà giải.

Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng, Đài Loan vẫn sẽ là vấn đề được ông Tập nhấn mạnh nhất, sau khi chính quyền Biden có hàng loạt bước đi khiến Bắc Kinh lo ngại chính sách “một Trung Quốc” bị phá vỡ. “Những hành động ngày càng khiêu khích của Mỹ làm tăng tính bất định. Vấn đề Đài Loan sẽ được nhấn mạnh, và sẽ có cảnh báo từ cấp lãnh đạo cao nhất của Trung Quốc rằng, chớ đẩy tình hình Đài Loan đến bờ vực đối đầu”, ông Lu Xiang, nhà nghiên cứu tại Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc, nói với Thời báo Hoàn cầu.

Bà Bonnie Glaser, giám đốc chương trình châu Á tại Quỹ Marshall Đức, nói rằng, Bắc Kinh đang lo liệu chính quyền Biden thực sự tôn trọng chính sách “một Trung Quốc”. “Họ muốn nghe sự bảo đảm lớn hơn về điều Mỹ sẽ làm và không làm với Đài Loan”, bà Glaser nhận định. Bà cho rằng, phía Mỹ sẽ thúc đẩy việc tiếp xúc thường xuyên hơn trên các lĩnh vực ngoại giao và quốc phòng, nhưng ông Tập có thể sẽ không đồng ý với bất kỳ hành động nào mà ông ấy coi là để bình thường hoá vai trò của Mỹ ở khu vực lân cận của Trung Quốc. “Đó là điều mà Trung Quốc vẫn cưỡng lại vì họ không muốn cấp giấy phép cho quân đội Mỹ hoạt động ở bất kỳ nơi nào gần bờ biển của họ”, bà Glaser nói.

Kiểm soát vũ khí hạt nhân

Trung Quốc đến nay vẫn từ chối bất kỳ đề nghị nào về việc tham gia đàm phán song phương và trước đây từ chối đề nghị của chính quyền Donald Trump về khởi động đàm phán ba bên với Nga về kiểm soát vũ khí hạt nhân. “Tôi không nghĩ đây sẽ là chủ đề lớn trong cuộc gặp lần này. Mỹ chưa đề xuất gì để Trung Quốc có thể nói đến, và Trung Quốc không thích đàm phán gì ngoài khuôn khổ Liên Hợp Quốc”, ông Gregory Kulacki, thành viên Ủy ban Các nhà khoa học quan tâm (một tổ chức quốc tế độc lập), nói với The Guardian. “Họ có thể đưa ra tuyên bố mơ hồ nào đó về việc muốn kiểm soát chạy đua vũ khí hạt nhân, nhưng khó có khả năng đạt được điều gì thực chất”, ông Kulacki nhận định.