Thế giới nguy cơ lặp lại khủng hoảng năng lượng thập niên 70

Giá năng lượng trên thế giới - từ xăng, khí đốt đến than đá - tăng vọt thổi bùng lo ngại tái diễn khủng hoảng dầu thập niên 70.

Nhiều quan chức ngành năng lượng cho rằng chiến dịch quân sự của Nga tại Ukraine trong bối cảnh ngành năng lượng đã nhiều năm không được đầu tư đúng mức sẽ đẩy thế giới vào một cuộc khủng hoảng có quy mô tương đương hoặc tệ hơn so với khủng hoảng dầu thập niên 70.

Tuy nhiên, không như những lần trước, khủng hoảng lần này không chỉ giới hạn ở dầu thô. "Hiện tại, chúng ta có cả khủng hoảng dầu, khí và điện cùng một lúc", Fatih Birol - Giám đốc Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) nhận định trong một cuộc phỏng vấn trên Der Spiegel tuần này, "Cuộc khủng hoảng năng lượng này lớn hơn nhiều so với thập niên 70 và 80. Và có lẽ nó cũng sẽ kéo dài hơn nữa".

Đến nay, kinh tế toàn cầu vẫn chống chịu được việc giá năng lượng tăng. Tuy nhiên, giá có thể tiếp tục đi lên khi châu Âu quyết tâm ngừng phụ thuộc vào dầu mỏ và khí đốt Nga.

Joe McMonigle - Tổng thư ký Diễn đàn Năng lượng Quốc tế (IEF) cũng đồng tình với dự báo kém lạc quan của IEA. "Chúng ta đang đối mặt với một vấn đề nghiêm trọng và tôi cho rằng các nhà hoạch định chính sách cần thức tỉnh. Đây là một cơn bão", McMonigle khẳng định.

Ảnh hưởng của cơn bão này đến đầu tư, nhu cầu và chuỗi cung ứng có thể gây ra nhiều hậu quả vượt tầm kiểm soát, đe dọa sự phục hồi kinh tế sau Covid-19, thổi bùng lạm phát, gây bất ổn xã hội và kéo tụt nỗ lực chống biến đổi khí hậu.

Birol cảnh báo về việc nguồn cung xăng và dầu diesel sụt giảm, đặc biệt tại châu Âu, cũng như khí đốt bị hạn chế trong mùa đông sắp tới. "Đây là cuộc khủng hoảng mà cả thế giới chưa được chuẩn bị", Robert McNally - cố vấn năng lượng dưới thời cựu Tổng thống Mỹ George W. Bush cho biết.

Không chỉ giá năng lượng cao, độ ổn định của hệ thống điện cũng bị thách thức bởi thời tiết cực đoan và hạn hán nghiêm trọng. Tháng trước, một quan chức quản lý điện tại Mỹ đã cảnh báo nhiều khu vực có thể thiếu hoặc thậm chí mất điện trong mùa hè này.

Cuối tháng 3, cố vấn năng lượng dưới thời cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama Meghan O'Sullivan viết trên Economist rằng thế giới đang tiến gần "tình trạng có thể biến thành cuộc khủng hoảng năng lượng tồi tệ nhất kể từ thập niên 70".

Dù vậy, ngày nay cũng có nhiều điểm khác biệt so với thời đó. Giá không tăng mạnh bằng và giới chức cũng không áp dụng các chính sách cực đoan như kiểm soát giá. "Nếu kiểm soát và áp trần giá, việc thiếu hụt sẽ diễn ra", McNally cho biết.

Khi xung đột Ukraine nổ ra, phương Tây tránh giáng đòn trực tiếp vào ngành năng lượng Nga, do vai trò thiết yếu của lĩnh vực với các thị trường toàn cầu. Nga không chỉ là nước xuất khẩu dầu lớn nhất thế giới, mà còn lớn nhất về xuất khẩu khí đốt và là cường quốc cung cấp than đá.

Tuy nhiên, khi các thiệt hại từ xung đột dần trở nên rõ ràng, Mỹ và nhiều nước khác đã thông báo cấm nhập năng lượng Nga. Nga cũng trả đũa bằng cách hạn chế, thậm chí ngừng cấp khí đốt cho nhiều nước châu Âu.

Liên minh châu Âu (EU) tuần này còn công bố kế hoạch cấm nhập 90% dầu Nga trước cuối năm nay. Động thái này được dự báo sẽ khiến Nga trả đũa thêm.

Hành động của các nước chỉ càng làm trầm trọng thêm việc thiếu hụt trên thị trường nhiên liệu vốn đã rất căng thẳng. "Chúng tôi không biết cuộc khủng hoảng năng lượng này sẽ tồi tệ đến mức nào", Bordoff cho biết.

Giá xăng tại Mỹ đã tăng 52% trong năm qua, lên mức kỷ lục, khiến lạm phát tăng tốc và người dân nổi giận. Giá khí đốt tự nhiên cũng tăng gần gấp 3 trong năm qua. Giá này tại châu Âu còn tăng mạnh hơn.

Biến động năng lượng hiện tại không phải chỉ do xung đột tại Ukraine. Nó là hậu quả của nhiều năm ngành dầu khí không được đầu tư đúng mức. Đầu tư vào lĩnh vực này chỉ đạt 341 tỷ USD năm 2021, giảm 23% so với 525 tỷ USD tiền đại dịch và chưa bằng nửa mức đỉnh năm 2014 là 700 tỷ USD, theo IEF.

Việc này có rất nhiều nguyên nhân, trong đó có việc các nhà đầu tư và chính phủ đặt cược vào năng lượng sạch, tương lai thiếu chắc chắn của nhiên liệu hóa thạch và nhiều năm giá dầu biến động theo hướng đi xuống.

Châu Âu đã vật lộn với khủng hoảng năng lượng từ năm ngoái. Giá khí đốt, than đá và dầu mỏ đã tăng từ rất lâu trước xung đột tại Ukraine. "Chúng ta đang hướng đến một cuộc khủng hoảng rồi. Nga chỉ khiến quá trình này nhanh và mạnh hơn thôi", McNally cho biết.

Khủng hoảng dầu 1973 đặc trưng bởi hàng dài người xếp hàng chờ mua xăng. Giới chuyên gia lo ngại sự thiếu nhiên liệu ngày nay tại châu Âu sẽ trầm trọng hơn Mỹ. "Thiếu nhiên liệu là vấn đề toàn cầu. Bạn sẽ chứng kiến việc đó sớm thôi, nhưng có lẽ không phải ở Mỹ", Francisco Blanch - Giám đốc Hàng hóa toàn cầu tại Bank of America cho biết.

Blanch cho rằng rủi ro này tại Mỹ thấp hơn do họ vẫn là một trong những nước sản xuất dầu lớn nhất thế giới. Còn châu Âu lại phụ thuộc lớn vào khí đốt và dầu mỏ nước ngoài. Nhiều nhà máy ở châu Âu đã phải đóng cửa vì giá khí đốt tự nhiên quá cao.

Trên CNN, nhiều chuyên gia năng lượng lo ngại các nhà hoạch định chính sách đang xử lý sai với khủng hoảng khí hậu, tập trung quá nhiều vào giảm cung và không quan tâm đến giảm nhu cầu nhiên liệu hóa thạch. Nếu chỉ tập trung vào một phương diện, việc này không chỉ kéo giá tăng mà còn gây ra bất ổn xã hội.

"Chúng ta phải rất cẩn thận, không để người dân hiểu rằng giá nhiên liệu tăng là do chuyển dịch năng lượng", McMonigle cảnh báo. Ông thúc giục các chính phủ gửi tín hiệu đến nhà đầu tư rằng họ vẫn có thể rót tiền vào nhiên liệu hóa thạch, nhưng chuyển dịch năng lượng cũng là "điều cần thiết".

Dù vậy, kể cả khi nhà đầu tư chấp nhận rót vốn, nguồn cung sẽ phải mất thời gian đáng kể mới tăng lên được.

Không ai có thể nói chính xác cuộc khủng hoảng hiện tại sẽ diễn biến như thế nào. Và liệu có bất ngờ nào đó xảy ra để hạ nhiệt thiếu cung hay không.

Ví dụ, Nga - Ukraine có thể đạt bước đột phá về ngoại giao và chấm dứt xung đột. Các lệnh trừng phạt áp lên Nga theo đó cũng bị gỡ bỏ. Hoặc các nước đạt thỏa thuận hạt nhân Iran, kinh tế Trung Quốc giảm tốc sâu hơn dự kiến hay OPEC tăng tốc sản xuất dầu hơn nữa, Birol cho biết.

Ông cũng thúc giục các chính phủ sẵn sàng giải phóng dầu dự trữ. Tuy nhiên, kể cả việc Mỹ giải phóng dầu dự trữ kỷ lục cũng chỉ có tác động khiêm tốn.

Hồi tháng 3, IEA cũng giục các chính phủ cân nhắc hành động mạnh tay để giảm nhu cầu dầu, như hạn chế tốc độ trên đường cao tốc hay khuyến khích làm việc từ xa. Trong trường hợp tệ nhất, khủng hoảng kinh tế cũng có thể khiến nhu cầu lao dốc.