Rắc rối với những người mắc nợ xấu ở Trung Quốc

Qin Huangsheng từng tưởng tượng về một cuộc sống tốt đẹp hơn ở thành phố khi bà rời làng quê để trở thành công nhân nhà máy ở tuổi 16.

Giờ đây, ngoài 40 tuổi, Qin có mức lương cơ bản 400 USD mỗi tháng và phải gánh khoản nợ cá nhân 40.000 USD. Bên đòi nợ săn lùng bà. Qin bị chặn mua vé tàu cao tốc và đây chỉ là một trong hàng loạt hình phạt mà chính phủ Trung Quốc đang áp lên những người không thể hoặc chậm thanh toán nợ ngân hàng.

Trên những chuyến tàu chậm chạp cũ kỹ mà bà phải đi, Qin thỉnh thoảng nhìn các hành khách khác và nghĩ "không biết liệu họ có phải là con nợ khó đòi giống như mình không".

Người dân đi qua một công trường xây dựng ở khu trung tâm thủ đô Bắc Kinh, Trung Quốc, hồi tháng 3/2023. Ảnh: AP

Người dân trên khắp Trung Quốc đang bị đè nặng bởi các khoản nợ cùng một hệ thống trừng phạt nghiêm khắc nếu họ không thanh toán đầy đủ. Bắc Kinh trừng phạt những con nợ quá hạn bằng cách tịch thu tiền lương của họ, không cho họ đảm nhận các công việc trong chính phủ cũng như hạn chế khả năng tiếp cận tàu cao tốc hay máy bay. Nhiều người bị cấm mua các hợp đồng bảo hiểm đắt tiền và không thể lưu trú trong những khách sạn sang trọng. Nhà chức trách có thể bắt họ nếu không tuân thủ.

Số người nằm trong danh sách đen của chính phủ đã tăng gần 50% kể từ cuối năm 2019 lên 8,3 triệu người. Tòa án có thể đưa người vào danh sách trừng phạt này nếu họ không thi hành yêu cầu hoàn trả tiền hoặc bị cho là không hợp tác trong quá trình tố tụng.

Không giống như ở Mỹ, Trung Quốc không cho phép hầu hết mọi người tuyên bố phá sản để xóa nợ khó đòi và tiếp tục cuộc sống.

Nợ hộ gia đình Trung Quốc đã tăng 50% trong 5 năm qua lên khoảng 11 nghìn tỷ USD. Con số trên thấp hơn so với khoản nợ 17,5 nghìn tỷ của người Mỹ nhưng lại là số tiền khổng lồ đối với một quốc gia có mức thu nhập trung bình thấp hơn nhiều.

Trong bối cảnh giá nhà giảm, nguy cơ giảm phát ngày càng lớn và thất nghiệp trở thành một thách thức dai dẳng, các lãnh đạo Trung Quốc muốn khuyến khích người dân chi tiêu nhiều hơn. Nhưng mỗi USD tăng thêm dùng cho việc trả nợ sẽ lấy đi một USD có thể được sử dụng để mua quần áo mới hay chi trả cho kỳ nghỉ. Nguy cơ bị trừng phạt vì nợ nần đang khiến nhiều gia đình trở nên thận trọng hơn trong việc quản lý tiền bạc.

Chính phủ Trung Quốc hôm 16/4 cho biết doanh số bán lẻ hàng tiêu dùng nội địa trong quý đầu tiên năm nay đã tăng 4,7% so với cùng kỳ năm ngoái, nhưng tụt hậu so với mức tăng trưởng kinh tế chung là 5,3%.

Cơn bùng nổ bất động sản của Trung Quốc là nguyên nhân quan trọng dẫn đến tình trạng gia tăng nợ cá nhân bởi nhiều người đã vay mạnh tay hơn để mua nhà. Một số người chấp nhận gánh thêm nợ, mua bất động sản nhằm mục đích đầu tư. Giờ đây, khi giai đoạn bùng nổ đã qua và giá cả đang giảm, nhiều người mắc kẹt với những khoản nợ không thể trả.

Theo công ty nghiên cứu bất động sản China Index Academy, số lượng nhà bị tịch biên được rao bán đã tăng 43% vào năm 2023 lên khoảng 400.000 căn.

Nợ cá nhân tăng cũng một phần do ngày càng nhiều người sử dụng thẻ tín dụng hoặc khai thác hạn mức tín dụng cá nhân để trang trải các chi phí phát sinh khi nền kinh tế trì trệ.

Theo giới chuyên gia kinh tế, một cuộc khủng hoảng tài chính kiểu Mỹ khó có thể xảy ra ở Trung Quốc trong tương lai gần. Khả năng kiểm soát của nhà nước đối với hệ thống ngân hàng đồng nghĩa với việc chính phủ có thể hấp thụ các khoản lỗ và bơm vốn trong trường hợp khẩn cấp. Nợ hộ gia đình phần lớn cũng đã giảm trong hai năm qua, do nhiều người ưu tiên sử dụng tiền để trả nợ hơn là mua sắm hoặc đầu tư vào cổ phiếu.

Dù vậy, các khoản nợ cá nhân lớn vẫn là một vấn đề đối với giới lãnh đạo Trung Quốc."Nợ hộ gia đình bùng nổ có xu hướng khiến kết quả kinh tế vĩ mô tồi tệ, ngay cả khi không xảy ra khủng hoảng tài chính", Amir Sufi, nhà kinh tế tại Đại học Chicago, Mỹ, nhận định.

Trung Quốc trong nhiều năm đã cố gắng thúc đẩy chi tiêu cá nhân nhằm giúp nền kinh tế giảm bớt phụ thuộc vào đầu tư công và tăng trưởng bất động sản. Các ngân hàng nước này đã phát hành hàng chục triệu thẻ tín dụng mới mỗi năm, với số dư chưa thanh toán tăng 50% từ năm 2018 đến năm 2023 lên hơn một nghìn tỷ USD. Các ứng dụng công nghệ thịnh hành như Alipay hay WeChat cũng bắt đầu giúp người tiêu dùng vay tiền khi hệ thống thanh toán kỹ thuật số của chúng ngày càng phổ biến.

Nhưng khi các khoản nợ không được trả, thu nhập của một người có thể bị nhà nước tịch thu, khiến người mắc nợ chỉ còn một khoản tiền nhỏ để trang trải cuộc sống.

Chợ đen đã xuất hiện để phục vụ những người trong danh sách nợ xấu bị trừng phạt. Chính quyền Thượng Hải từng triệt phá một nhóm đặt vé tàu cao tốc thay cho những con nợ bị cấm làm điều này. Đầu năm 2021, nhà chức trách đã truy tìm một con nợ sử dụng dịch vụ trên và bắt anh ta, theo tòa án địa phương.

Hệ thống hiện tại ưu tiên bảo vệ chủ nợ, thường là những tổ chức nhà nước có quyền lực, thay vì giúp đỡ các cá nhân đang gặp khó khăn. Các học giả nghiên cứu vấn đề này nhận định Trung Quốc hiện rất cần một hệ thống cho cá nhân tuyên bố phá sản trên toàn quốc để đạt được mục tiêu của Chủ tịch Tập Cận Bình là khiến đất nước trở nên công bằng hơn, bằng cách buộc các chủ nợ và con nợ chia sẻ chi phí của các khoản vay xấu.

"Hệ thống phá sản cá nhân là một cơ chế phân phối lại của cải", Li Shuguang, học giả đã cố vấn cho chính phủ về chính sách phá sản, viết trong một bài bình luận trực tuyến hồi mùa hè năm ngoái.

Song đề xuất đang bị cản trở bởi những người phản đối tin rằng nó sẽ chỉ khuyến khích nhiều người trốn nợ hơn.

Đối với Qin, một cựu công nhân nhà máy, việc dễ dàng tiếp cận tín dụng đã phản tác dụng nặng nề.

Năm 1999, khi mới 16 tuổi, Qin bắt xe buýt đêm từ nhà ở vùng nông thôn miền nam Trung Quốc đến trung tâm sản xuất ở thành phố Đông Quản, tỉnh Quảng Đông.

Cha mẹ bà là nông dân, không đủ khả năng chi 15 USD lệ phí để bà tham gia kỳ thi tuyển sinh trung học. Bà thề sẽ tự mình kiếm tiền và tìm được việc làm trong các nhà máy sản xuất dép và trang sức bằng vàng.

Vài năm sau, Qin sở hữu chiếc thẻ tín dụng đầu tiên. Với nó, bà đã mua một chiếc máy tính để tự học đánh máy với hy vọng có thể tìm được công việc tốt hơn.

Khi đã có thể tự mình thanh toán các hóa đơn, Qin cho hay bà cố gắng hủy chiếc thẻ tín dụng nhưng nhân viên ngân hàng nói với bà rằng hãy "giữ nó cho trường hợp khẩn cấp".

Công việc của Qin thăng hoa và cuối cùng bà chuyển tới thành phố Quảng Châu. Năm 2010, bà trở thành quản lý đấu thầu cho một công ty cung cấp thiết bị phòng cháy chữa cháy cho các dự án bất động sản. Thu nhập của Qin tăng đều đặn nhờ số tiền hoa hồng béo bở mà bà nhận được trong thời kỳ bùng nổ bất động sản.

Người phụ nữ đi ngang qua bản đồ hiển thị các dự án của tập đoàn bất động sản Evergrande ở Bắc Kinh hồi tháng 9/2023. Ảnh: AP

Khi lĩnh vực bất động sản chững lại, Qin nhảy sang ngành khác. Bà tham gia vào một công ty khởi nghiệp đang phát triển phần mềm giúp các chủ doanh nghiệp nhỏ thu thập dữ liệu WeChat để tạo thêm lượng khách đến cửa hàng và hỗ trợ tiếp thị.

Qin cho hay bà đã đầu tư khoảng 150.000 USD tiền tiết kiệm vào công ty này song số tiền nhanh chóng bốc hơi khi công ty chạy đua phát triển phần mềm. Qin sau đó đồng ý gánh một số chi phí, như vật tư văn phòng, tiền thuê nhà hay lương nhân viên, thông qua thẻ tín dụng của mình và khai thác các hạn mức tín dụng cá nhân mà bà có được qua WeChat và Alipay.

Buổi giới thiệu ra mắt của công ty đã được đón nhận nồng nhiệt song khó khăn bắt đầu chồng chất do đại dịch Covid-19 ập đến.

Những khó khăn của công ty đã khiến Qin phải gánh khoản nợ hàng chục nghìn USD. Những cuộc điện thoại từ người đòi nợ đã trở thành chuyện thường ngày. Không có lựa chọn phá sản, Qin kết luận rằng tìm công việc mới là cách duy nhất giúp bà thoát khỏi rắc rối.

"Chỉ cần còn sống, tôi có thể làm việc chăm chỉ để kiếm lại tiền", bà quả quyết.

Nhưng con đường đó đã gặp phải những trở ngại không ngờ tới. Năm 2021, khi đang chuẩn bị cho chuyến công tác tới Thượng Hải, cách Quảng Châu hơn 1.100 km về phía đông bắc, Qin nhận ra bà không còn được phép mua vé tàu cao tốc. Dịch vụ này yêu cầu bà cung cấp thẻ căn cước. Bà đành bắt chuyến tàu chậm và sau đó phải bỏ công việc tại Thượng Hải vì những hạn chế đi lại.

Hiện tại, Qin đang làm việc tại một cửa hàng ở Phật Sơn, phía nam Quảng Châu, bán các loại thuốc cổ truyền Trung Quốc. Với mức lương cơ bản khoảng 400 USD một tháng, bà thấy bản thân khó lòng trả hết nợ. Đến nay, bà đã cố gắng thanh toán xong hai thẻ tín dụng nhưng vẫn còn khoảng 40.000 USD phải trả.

Qin cố giữ thái độ lạc quan, hy vọng rằng nhu cầu thuốc sẽ tăng cao khi dân số Trung Quốc già đi, giúp bà tăng thu nhập, thậm chí có thể mở cửa hàng riêng. Tuy nhiên, bà vẫn phải tìm nhiều cách để kiếm tiền trả nợ.

Công việc hiện tại yêu cầu Qin thu các khoản thanh toán từ khách hàng bằng ví kỹ thuật số trên WeChat. Nhưng bà cho biết chức năng này trên tài khoản của bà đã bị đóng băng nhiều lần kể từ năm 2022, khiến Qin phải nhờ gia đình hỗ trợ.

Nhưng bà vẫn quyết định không nói với bố mẹ về toàn bộ những rắc rối đang gặp phải."Nếu họ biết sự thật, họ sẽ không thể nào ngủ yên giấc", bà cho hay.