Những bức tranh... tiền

Ngày 6/5/1951 đã trở thành một dấu mốc lịch sử của ngành Ngân hàng, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 15/SL thiết lập Ngân hàng Quốc gia Việt Nam. Và một nhiệm vụ vô cùng quan trọng đặt ra ngay sau khi thành lập là phải triển khai phát hành giấy bạc

Những đồng tiền nhân dân

Một điều kiện không thể thiếu trong việc xây dựng nền kinh tế độc lập là phải có được một đồng tiền riêng. Với tầm nhìn chiến lược của Bác và của Đảng, ngay từ đầu tháng 12/1945, theo quyết định của Hội đồng Chính phủ, Bộ Tài chính đã tổ chức dập được tiền 2 hào, 5 hào, 1 đồng bằng nhôm đầu tiên và sau đó là tiền 2 đồng bằng hợp kim. Những đồng tiền đầu tiên này được dập tại tầng hầm Nhà Bát giác (Viện Bảo tàng Lịch sử ở Hà Nội ngày nay). Tiền được dập trên máy dập tiền mà Pháp vẫn dùng để dập tiền trinh Bảo Đại. Mặt phải của những đồng xu này có hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh thể hiện cho tâm nguyện một nước Việt Nam dân chủ, tự do đã làm nức lòng nhân dân cả nước.

Trước đó, từ tháng 10/1945, Chính phủ Cách mạng lâm thời đã tập hợp được một số họa sĩ (Nguyễn Huyến, Mai Văn Hiến, Nguyễn Đỗ Cung) để lo việc vẽ và in những tờ bạc Việt Nam đầu tiên. Cố Bộ trưởng Bộ Tài chính Lê Văn Hiến cũng từng chia sẻ: “Chúng tôi nghĩ, đây là đồng tiền của một Nhà nước nhân dân, phải thể hiện được tính chất nhân dân bình dị, vẻ đẹp của thiên nhiên, của con người Việt Nam... Với tâm nguyện ấy, những họa sĩ tài ba đã phác họa ra những bức... "tranh tiền" tuyệt đẹp, đi vào lòng người”.

Trong hồi ký của mình, họa sĩ Nguyễn Huyến chia sẻ, để khắc họa hình ảnh chú trâu - một con vật hết sức thân quen với người nông dân Việt Nam, ông đã phải xuống làng Láng (Hà Nội) và dành nguyên một ngày chỉ để... xem trâu. Khi tờ bạc "con trâu xanh - tờ bạc 100 đồng" được phát hành, người ta có thể thấy rõ những xoáy lông trâu trên đầu và mình con trâu. Hay như hình ảnh trên tờ giấy bạc 100 đồng do họa sĩ Nguyễn Sáng vẽ. Người ta có thể quên đi tờ bạc 100 đồng nhưng sẽ còn ghi lại mãi ấn tượng với một bức tranh hoành tráng về toàn bộ cuộc sống kháng chiến, về những con người kháng chiến trên đó. Nhà báo Pháp Jacques Despueeh đã phải thốt lên: “Giấy bạc của Việt Minh in bằng một thứ kỹ thuật thô sơ nhưng có giá trị nghệ thuật như một tác phẩm hội họa”.

Theo hồi ức của một công nhân in tiền: “Tờ bạc đầu tiên là tờ bạc 20 đồng màu vàng, do họa sĩ Nguyễn Văn Khanh vẽ. Việc chụp bức vẽ giấy bạc và ra bản kẽm phải hết sức bí mật để tránh bị phá hoại... Ngày mà tờ giấy bạc 20 đồng đầu tiên in ra là ngày vui nhất trong đời anh em chúng tôi. Tất cả cùng nhảy múa, reo hò. Tờ bạc giấy trắng muốt, nền vẽ màu vàng óng, hình của Chủ tịch Hồ Chí Minh in rõ từng nét nhăn, từng sợi râu. Chúng tôi rất sung sướng và cảm động, thấy tờ bạc đẹp, hình của Bác đẹp, thật xứng đáng là tờ bạc đầu tiên của nước Việt Nam độc lập!”.

Có điều thật đặc biệt là với những nét vẽ đơn sơ, giản dị, cùng với công nghệ in thô sơ, lại đã khiến những đồng tiền đầu tiên của chính phủ Cách mạng rất khó làm giả. Cố họa sĩ Trần Duy từng chia sẻ: “Ngày ấy, đồng tiền Việt Nam có những thứ không làm giả được, vì nó được làm bằng loại giấy chỉ có vùng kháng chiến mới sản xuất ra, lại in bằng thứ mực thô sơ mà kỹ thuật của Pháp không “học tập” được. Do đó, các họa sĩ không cần phải vẽ cầu kỳ để chống làm giả”. Vâng! Những bức “tranh tiền” giản dị với hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đã theo những người nông dân, công nhân đi khắp mọi miền, cùng với niềm tin của nhân dân đã tạo nên sức mạnh chiến thắng mọi thế lực thù địch. Hình ảnh trên đồng tiền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã thể hiện được sức mạnh của khối đại đoàn kết dân tộc, tích cực cùng nhau bảo vệ quê hương, xây dựng đất nước…

Trong hồi ức của mình, họa sĩ Lê Phả đã chia sẻ, nội dung các tờ bạc lúc đó đều xoay quanh chủ đề sản xuất và chiến đấu với 3 hình tượng quen thuộc: Công nhân, nông dân và anh vệ quốc quân. "Thực túc binh cường", "ăn no đánh thắng", “tay búa tay súng”, "tay cày tay súng", “hậu phương thi đua với tiền phương”… - những khẩu hiệu này được thể hiện rõ và rất thần thái trong các tờ bạc 10 đồng, 20 đồng, 50 đồng, 100 đồng, 200 đồng và 500 đồng. Hình ảnh anh lính vệ quốc chính là anh nông dân mặc áo lính. Tờ bạc "100 đỏ" in năm 1949 có hình vẽ một công nhân tay búa tay súng, một nông dân tay cầm cuốc vai vác súng, phía dưới hai người là dòng chữ "Tích cực chuẩn bị tổng phản công".

Tờ bạc 200 đồng thì vẽ một bên là cảnh quân dân luyện tập quân sự, một bên là cảnh đang gặt và gánh lúa, giữa có dòng chữ "Bảo vệ mùa màng". Trên tờ bạc 500 đồng là cảnh bộ đội bắn cháy tàu chiến Pháp trên Sông Lô năm 1947 khi giặc Pháp liều lĩnh đánh lên Việt Bắc. Hồi đó, tại những nơi tạm thời bị giặc chiếm đóng, có những cụ già đã cất giấu tờ bạc, thỉnh thoảng lại mở ra ngắm hình Bác trong đó, để tỏ lòng hướng về kháng chiến, về Đảng và về Bác. Các cụ động viên con cháu mình giúp đỡ kháng chiến, tham gia kháng chiến, tòng quân giết giặc. Nhân dân gọi anh vệ quốc quân là "anh bộ đội Cụ Hồ", gọi giấy bạc Việt Nam là "giấy bạc Cụ Hồ"... Nghe sao mà thân thương và trong sáng đến thế!

Sự ra đời của Ngân hàng Quốc gia Việt Nam với bộ tiền hoàn chỉnh đã đánh dấu sự thống nhất và độc lập hoàn toàn về tiền tệ của một nhà nước tự do, dân chủ. Ngân hàng Quốc gia thành lập là một nhân tố rất quan trọng báo hiệu sự trưởng thành của nền kinh tế kháng chiến, chấm dứt thời kỳ phải gắn tài chính với ngân hàng, phải in tiền để chi tiêu, từng bước chuyển sang những nguyên tắc cơ bản của công tác ngân hàng và hoạt động tiền tệ, phục vụ sản xuất và lưu thông…

Con đường tiền tệ

Có được một đồng tiền mang bản sắc riêng đã đầy khó khăn, vất vả song phát hành đưa được đồng tiền ấy đến với người dân và đưa vào lưu thông lại là một chặng đường còn gian khổ hơn gấp bội với những cán bộ ngân hàng.

Theo hồi ký của ông Lê Đình Khải, nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Kho quỹ - Ngân hàng Nhà nước thì ta bắt đầu tiến hành phát hành tiền ở Cực Nam Trung bộ trước, vì trong ấy quân Anh - Ấn chưa đến. Muốn phát hành tiền ở miền Nam Trung bộ là phải vận chuyển tiền từ Bắc bộ vào. Lúc ấy ở miền Bắc, lính Tưởng canh gác khắp nơi. Việc vận chuyển tiền gặp nhiều khó khăn. Con đường sắt là mạch máu của nền kinh tế cũng đang bị canh gác chặt. Theo kế hoạch đã bàn thì chỗ nào liệu bề che mắt giặc được thì chỗ đó cứ để toa tàu kẹp chì qua. “Chúng tôi đã bàn nhau, nếu trong trường hợp chúng nó bắt phá kẹp chì mở toa thì ta cứ làm ra vẻ ngô nghê không hiểu tiếng, không nói được mà chỉ ra hiệu làm cho nó hiểu là không mở được. Quả nhiên có một lần chở tiền loại nhỏ, chúng nó bắt mở, anh em đã làm như thế. Nó đành để nhân viên áp tải đi. Huế là ga phải cho tiền xuống để phân phối cho các tỉnh miền Nam. Nhưng ga Huế là ga mà chúng canh gác rất đông, cho nên chúng tôi phải lên kế hoạch cho xuống ga Kim Long hay ga An Hòa (trước ga Huế một ga). Thế là trôi cả, suốt đợt không bị lộ đoàn nào...”, ông Khải nhớ lại.

Chính phủ phát hành tiền lần thứ hai là vào tháng 5/1951, khi thành lập Ngân hàng Quốc gia Việt Nam. Công việc phải làm hết sức gấp cho kịp phát hành khi thành lập Ngân hàng. Hồi ấy quân Pháp đang ra sức tấn công ta về quân sự để mở rộng phạm vi chiếm đóng ở đồng bằng Bắc bộ, từ khu 3 vào tận giáp giới Thanh Hóa. Tình hình lúc đó rất gay go, địch oanh tạc ngày đêm rất dữ dội. Con đường 12 bị uy hiếp không còn đi được nữa. Con đường mở sát biên giới Lào - Việt lại rất gập ghềnh khó khăn, có đoạn chỉ cách vị trí địch trên đất Lào trên dưới 30 cây số như khi qua xã Phú Lễ. Ở nơi đó, địch vẫn cho quân đi biệt kích quấy rối nhân dân địa phương. Thế nhưng vượt qua hết các khó khăn, trở ngại hàng trăm tấn hàng "đặc biệt" đã lần lượt về khu III, khu IV khu V an toàn, hình thành nên một con đường tiền tệ đặc biệt. Đồng tiền của Nhà nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa được phát hành trong nhân dân. Thể hiện rõ vị thế của một nước Việt Nam độc lập, tự do, tự chủ về tiền tệ, tài chính.

Đi qua hai cuộc trường kỳ kháng chiến của cả dân tộc với chiều dài gần nửa thế kỷ, hàng trăm cán bộ chiến sĩ ngân hàng đã ngã xuống để tạo nên sức sống mãnh liệt của đồng tiền Việt Nam góp phần hình thành nên một con đường tiền tệ. Con đường ấy được xây dựng nên từ lòng tin của nhân dân, được nhân dân tin yêu và bảo vệ. Chính vì thế nên bao nỗ lực chống phá của kẻ thù đều thất bại nặng nề và đồng tiền Việt Nam ngày càng trở nên đẹp hơn, trong sáng hơn trong lòng nhân dân.

Với lòng thiết tha tin tưởng ở Đảng và Chính phủ, nhân dân rất yêu quý đồng tiền Việt Nam do Chính phủ phát hành, đồng tiền tượng trưng cho nền độc lập chân chính của dân tộc đã phải trải qua bao xương máu mới giành lại được.