Khi những đòn bẩy kinh tế của Trung Quốc không còn "sắc bén"

Khi hai trong số ba "đầu máy" tăng trưởng của Trung Quốc đã bị “trục trặc”, những đám mây đen bao phủ lên kinh tế Trung Quốc càng lúc càng nhiều. Liệu chính phủ nước này có phép lạ nào để đảo ngược tình thế?

Ngày 15/6, Tổng cục Thống kê Trung Quốc thông báo tăng trưởng trong quý I/2022 cao hơn mong đợi. Kèm theo đó là một loạt những con số minh họa: Xuất khẩu phục hồi cho dù nhiều nhà máy tại các khu công nghiệp phải đóng cửa trong nhiều tuần lễ hay cảng Thượng Hải bị ách tắc vì hơn một tháng phong tỏa nghiêm ngặt. Chưa đầy ba tuần sau, Thủ tướng Lý Khắc Cường cảnh báo “kinh tế khởi sắc trở lại”, nhưng “nền tảng của đà phục hồi đó còn mong manh”.

Cũng trong tháng 6/2022, Chính phủ Trung Quốc ban hành hơn 30 biện pháp “mạnh” hỗ trợ kinh tế. Hãng tin Mỹ Bloomberg ngày 7/7 tiết lộ, trong quý II này, Bộ Tài chính Trung Quốc chuẩn bị “bơm” thêm hơn 220 tỷ USD dưới dạng trái phiếu chính quyền địa phương. Số tiền đó sẽ được dùng vào các công trình xây dựng cơ sở hạ tầng, hỗ trợ “một nền kinh tế đang bị hụt hơi”.

Kinh tế Trung Quốc lao đao khi nhiều thành phố lớn bị phong tỏa trong các đợt chống dịch nghiêm ngặt liên tục được ban hành. Chính phủ nước này nhìn nhận biến thể Omicron “giáng một đòn mạnh hơn” vào tăng trưởng so với hồi đầu năm 2020 khi dịch bệnh mới bùng phát từ Vũ Hán.

Chuyên gia Larry Hu thuộc quỹ đầu tư Australia Macquarie cho rằng, ngay cả mục tiêu tăng trưởng 5,5% rất khiêm tốn đề ra cũng đang “ngoài tầm với”. Một nhóm chuyên gia được AFP và Reuters tham khảo dự báo, trong trường hợp khả quan nhất, Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Trung Quốc năm nay tăng 4,3-4,4%. Cơ quan thẩm định tài chính Mỹ “bi quan” hơn với dự phóng tăng trưởng của Trung Quốc trong năm 2022 chỉ đạt 3,7%.

Từ tháng 3/2022 biến thể Omicron thách thức Bắc Kinh và chủ trương Không COVID-19 (Zero COVID). Gần như cùng lúc, từ Thẩm Quyến đến Thượng Hải, các nhà máy, văn phòng phải đóng cửa. Hàng trăm triệu dân tại những vùng có sức mua cao nhất chỉ “tiêu thụ một cách cầm chừng”, như cơ quan tư vấn IHS Markit ghi nhận. Trong tháng 3/2022 chỉ số tiêu dùng tại Trung Quốc giảm 3,5% so với cùng thời năm ngoái và đã tiếp tục giảm lần lượt 11% và 6,7% trong tháng Tư và tháng Năm.

Giới chức Trung Quốc đang phải chạy đua với thời gian để khởi động lại cỗ máy kinh tế. Ông Vương Đan, nhà kinh tế gia thuộc ngân hàng Hang Seng tại Thượng Hải, dự báo tăng trưởng chắc chắn phải tăng vọt trong quý II/2022.

Giáo sư Jean-Francois Huchet cho rằng Trung Quốc đang bước vào giai đoạn tăng trưởng chậm và những trồi sụt bất thường sẽ liên tục diễn ra ngày nào dịch bệnh còn hoành hành với những biến thể khác nhau và Bắc Kinh còn áp dụng chính sách "Không COVID" (Zero COVID). Ông nói: “Chúng ta thấy rõ là Chính phủ Trung Quốc đang cố gắng tìm một hướng đi mới để hạn chế những tác động về kinh tế bắt nguồn từ các đợt phong tỏa chống dịch. Nhưng ít có khả năng về lâu dài Bắc Kinh từ bỏ chủ trương Zero COVID và như vậy kinh tế Trung Quốc sẽ còn phải đối mặt với nhiều khó khăn”.

Julian Evans Pritchard, thuộc cơ quan tư vấn Capital Economics của Anh, được báo La Tribune (Pháp) trích dẫn đánh giá: “Có khả năng Trung Quốc thẩm định không đúng mức tác động của các đợt phong tỏa đè nặng lên kinh tế” và Trung Quốc theo ông, “không có sức kháng cự mạnh mẽ” như thông điệp mà Bắc Kinh cố gắng đưa ra qua hàng loạt các thống kê chính thức.

Tờ Le Monde (Pháp) chỉ ra rằng, chưa bao giờ tỷ lệ thất nghiệp ở Trung Quốc trong độ tuổi dưới 25 lại cao như hiện tại. Hơn 18% người lao động không có việc làm. Mỗi năm có thêm khoảng 11 triệu thanh niên Trung Quốc gia nhập thị trường lao động. Chính quyền thêm đau đầu trước thách thức giải quyết thất nghiệp trong bối cảnh mà thị trường bất động sản đang lún sâu vào khủng hoảng. Lĩnh vực này vốn đem lại đến 25% tăng trưởng cho cả nước, trong tháng 6/2022 đã ghi nhận các giao dịch mua bán bất động sản giảm gần 60% so với một năm trước đây.

Một cửa ngõ khác đưa thanh niên Trung Quốc vào thị trường lao động là thế giới tin học, công nghệ cao, các dịch vụ Internet cũng đang dần dần bị khép lại. Alibaba thông báo kế hoạch sa thải 15% nhân sự, và như vậy 39.000 nhân viên sẽ mất việc làm. Tencent chuẩn bị cho từ 10-15% nhân viên nghỉ việc. Chính sách kiểm duyệt về nội dung các chương trình giáo dục của Bắc Kinh khiến 84% các trường dạy thêm trực tuyến phải đóng cửa.

Trong bối cảnh đó, những biện pháp hỗ trợ doanh nghiệp Trung Quốc mới ban hành hồi cuối tháng 6/2022 không chắc đủ sức đem lại tăng trưởng cho nước đông dân nhất địa cầu. Giáo sư Jean-Francois Huchet phân tích: “Từ lâu nay người ta đã xác định được những thách thức về mặt cơ cấu. Trung Quốc đã bước vào giai đoạn tăng trưởng không còn cao như trong giai đoạn kinh tế nước này cất cánh".

Có nhiều nguyên nhân giải thích cho sự chững lại này: Một là yếu tố về dân số, lực lượng lao động không còn năng động như trước nữa. Thứ hai là năng suất giảm so với ở những thập niên 1980-1990-2000. Bắc Kinh ý thức được nhược điểm này nên đã đầu tư nhiều vào các công nghệ mới nhưng năng suất của Trung Quốc vẫn không mạnh bằng hồi 20-30 năm trước đây.

Lĩnh vực đầu tư cho cơ sở hạ tầng và thị trường bất động sản đang bị bão hòa. Trung Quốc không còn cần xây dựng nhiều và với nhịp độ chóng mặt như trong quá khứ nữa. Nói cách khác Bắc Kinh không còn có thể trông cậy vào tất cả những gì đã tạo nên 'phép lạ kinh tế' Trung Quốc. Thêm vào đó là những vấn đề mang tính nhất thời, như dịch COVID-19, hay xung đột Ukraine đẩy giá năng lượng, nguyên liệu lên cao. Những khó khăn của Trung Quốc thêm chồng chất”.

Trong bài nghiên cứu đăng trên trang mạng của Viện Montaigne, Paris, chuyên gia về châu Á François Godement không phủ nhận khắc phục hậu quả COVID-19, đối mặt với những khó khăn do khủng hoảng Ukraine đã khó, nhưng những yếu tố đó không nguy hiểm bằng những “lỗ hổng xuất phát từ cơ cấu kinh tế của Trung Quốc gây ra”. Những lỗ hổng đó gồm yếu tố dân số, mức thu về lợi nhuận rất thấp của mỗi một đồng tiền vốn bỏ ra, là “núi lửa” bất động sản đang phun trào, là mức nợ chồng chất ở cấp địa phương và những món nợ khổng lồ đó hiện tại do các ngân hàng Nhà nước gánh chịu.

Chuyên gia François Godement viết: “Trung Quốc không mang nợ nước ngoài. Nợ của Trung Quốc chủ yếu do Nhà nước kiểm soát nên Bắc Kinh không lo mất khả năng thanh toán như Sri Lanka hay nhiều nước châu Phi”. Nhưng khả năng tài chính của Trung Quốc cũng có giới hạn. Trung Quốc có những phương tiện tài chính dồi dào, lại ít nợ nước ngoài. Trung Quốc có một khối dự trữ ngoại tệ bằng USD rất lớn. Thâm hụt ngân sách thì lại không đáng kể - mà có đi chăng nữa, thì khoản bội chi đó sẽ do các ngân hàng Nhà nước đảm nhiệm. Bất kỳ lúc nào Nhà nước cũng có thể ban hành một gói hỗ trợ kinh tế, song các gói kích cầu lần này không được quy mô như hồi 2009 để khắc phục hậu quả khủng hoảng tài chính toàn cầu. Bởi Bắc Kinh đến nay vẫn chưa thanh toán xong gói kích cầu trước đây, và thị trường bất động sản và ngành xây dựng đã bắt đầu bão hòa. Do đó, lần này chính phủ cần tập trung khuyến khích tiêu dùng. Tiêu dùng nội địa giảm mạnh do các đợt phong tỏa liên tiếp và đây mới là ưu tiên cần phải quan tâm.

Vậy phải chăng “hai trong số ba đầu máy tăng trưởng của Trung Quốc đã bị hỏng”? Theo ông François Godement, mặc dù xuất khẩu của Trung Quốc vẫn hoạt động rất tốt (tăng 16% trong tháng 5/2022) và Trung Quốc vẫn trong thế xuất siêu (dương 78 triệu USD trong một tháng) với phần còn lại của thế giới, nhưng hai "đầu máy" khác là đầu tư và tiêu dùng đang thực sự “lung lay”. Đầu tư vào hạ tầng cơ sở của Trung Quốc bước vào giai đoạn “bão hòa”.

Thị trường Trung Quốc bắt đầu kém hấp dẫn trong mắt các nhà đầu tư quốc tế. Mặc dù các công cụ từng tạo nên “phép lạ kinh tế” của Trung Quốc không còn “sắc bén” như xưa, nhưng giới quan sát cho rằng cũng sẽ là một sai lầm nếu kỳ vọng Chính phủ Trung Quốc sẽ thay đổi mô hình phát triển kinh tế.