Hội chứng đội vốn

Chừng một thập niên trước, người ta kháo nhau thuật ngữ "ông 10%" để hàm ý câu chuyện đội vốn tăng thêm mặc nhiên như là hoa hồng lót tay trong các dự án đầu tư công. Đến nay nó đã tăng theo cấp lũy thừa.

Báo Tuổi Trẻ ngày 9-10-2019 đưa tin dự án nhiệt điện Long Phú 1 có vốn đầu tư ban đầu 29.500 tỉ đồng, do Tập đoàn Dầu khí quốc gia VN (PVN) làm chủ đầu tư bị nhà thầu ngoại đòi tăng vốn thêm 730 triệu USD. Chỉ tính riêng một dự án của PVN, số tiền này đủ để làm một phần tư của dự án tuyến đường sắt cao tốc Bắc - Nam.

Tháng 5-2019, Kiểm toán Nhà nước có báo cáo gửi Quốc hội cho thấy tình trạng đội vốn hầu như đã trở thành hội chứng đối với các dự án đầu tư công.

Đầu tư công nhỏ cỡ vài chục tỉ đồng thì đội vốn theo kiểu nhỏ, như dự án trung tâm đào tạo cán bộ Ngân hàng Phát triển VN tại Khánh Hòa đội vốn... 3.834%. Đầu tư công cỡ vừa vừa như dự án metro số 1 Yên Viên - Ngọc Hồi có tổng mức đầu tư 9.197 tỉ đồng thì đội vốn tầm cỡ gần 1.000% (tăng thêm 81.537 tỉ đồng). Còn các khoản vốn đầu tư khủng và tính bằng USD, có yếu tố ngoại thì đội vốn tầm 60-100% cũng cứ xem là chuyện bình thường.

Các con số từ vài trăm đến vài chục ngàn tỉ đồng, hoặc vài tỉ USD, đội vốn lấy từ tiền thuế của dân và công sức tích góp USD của cả nền kinh tế. Vậy mà nó dễ như làm một phép tính mà người ta muốn thêm vào đuôi bao nhiêu con số 0 (trăm tỉ, ngàn tỉ) cũng dễ dàng như phẩy một nét bút. Hội chứng đội vốn khủng xem chừng đã lờn thuốc, vì tốc độ phát triển của chúng quá khủng khiếp.

Chừng một thập niên trước, người ta kháo nhau thuật ngữ "ông 10%" để hàm ý câu chuyện đội vốn tăng thêm mặc nhiên như là hoa hồng lót tay trong các dự án đầu tư công. Đến nay nó đã tăng theo cấp lũy thừa. Có khi ta gọi "ông 100%" cũng chưa chắc thể hiện đúng những ẩn khuất đằng sau các dự án đầu tư công đội vốn hiện nay (!).

Lý do của hội chứng đội vốn cũng theo cách muốn giải thích thế nào cũng đúng. Dự án trong nước thì lấy lý do trình độ cán bộ hạn chế, do thể chế còn nhiều bất cập... Dự án nước ngoài thì quy yếu tố khách quan cho đối tác ngoại. Thế là xong! Hầu như không có bất kỳ ai chịu trách nhiệm.

Tất nhiên để chấm dứt cơn nghiện đội vốn khủng không khó, chỉ cần bắt đúng căn nguyên căn bệnh. Điều này cần phải có cách tiếp cận mới với các khoản đầu tư công. Trước hết, phải đặt ra các quy định mức trần đội vốn tùy theo tính chất của từng dự án.

Cho dù bao biện bằng bất kỳ lý do gì, đội vốn lên đến cỡ 50-60% là không thể chấp nhận được, huống hồ các con số lên đến vài trăm đến vài ngàn phần trăm. Nhưng điều quan trọng nhất là quy định về "trần trách nhiệm" liên nhiệm kỳ.

Phải quy câu chuyện đội vốn đụng trần trách nhiệm của các cấp lãnh đạo bộ ngành cao nhất, cho dù ở bất kỳ nhiệm kỳ nào. Nếu không như thế, các dự án đội vốn kéo dài qua vài nhiệm kỳ sẽ không thể tìm ra được ai chịu trách nhiệm.

Quy định trần đội vốn và trần trách nhiệm (cùng với các cải cách thể chế trong đầu tư công đang được triển khai) khiến những ai có trình độ yếu phải tự đặt mình vào thế rủi ro sau này khi đưa ra các quyết sách về đầu tư công. Ít nhất điều này cũng sẽ khiến những ai có ý đồ xem đầu tư công như là chùm khế ngọt, hoặc những ai có trình độ hạn chế sẽ không dám ngồi vào các vị trí mà họ không được trang bị kỹ năng chuyên môn và tầm lãnh đạo tương xứng.