Giải ảo về kinh tế thị trường

Rất nhiều người đang đem thuật ngữ “kinh tế thị trường” ra như một con ma dọa hồn người. Tuy nhiên, kinh tế thị trường là gì? Và các quy luật kinh tế thị trường thực sự ra sao? Nó có phải là các quy luật tự nhiên hay không? Làm sao để vận hành hiệu quả kinh tế thị trường trong những bối cảnh cụ thể? Muốn duy trì nó thì phải nhắm trọng tâm gì? Và điều tiên quyết để tồn tại được cơ chế này là gì? Vẫn còn là một mớ hỗn độn.

Hỗn độn bởi các nhà kinh tế học hồn nhiên nói đến thuật ngữ “kinh tế thị trường” kiểu như ai cũng biết rồi và ai cũng nghĩ như mình, nhưng thực tế có như vậy không? Chắc chắn là không, và họ hồn nhiên nói về những thứ quy luật, những chi tiết, những cách thức này, nọ nhưng không hề dựa trên việc, tất cả những người tham dự có đang nói về cùng một thứ và như nó là hay không?

Hỗn độn bởi có rất nhiều người hiểu rõ, biết rõ, nhưng lại mưu cầu cho một thiên kiến lợi ích nên chú trọng vào điểm này và coi nhẹ hay phủ định điểm kia, thực tiễn phát triển kinh tế trong gần một thế kỷ qua đã cho thấy sự chuyển dịch giữa hai cực của một phổ có được gọi là nội hàm cho kinh tế thị trường. Khi thì đề cao vai trò nhà nước, khi thì đặt nhẹ vai trò nhà nước chẳng hạn.

Hỗn độn bởi có rất nhiều người vốn thực sự chẳng hiểu rõ nó là gì và như thế nào, nhưng cứ vơ vào “cho sang” để kếm cớ biện giải cho những lý luận vốn sáo rỗng và mơ hồ, trong sự ảo tưởng tri thức.

Còn rất nhiều điểm có thể liệt kê tiếp, nhưng căn bản dịch chuyển giữa ba điểm chính yếu này.

Trong bài viết này, tôi sẽ sử dụng một cách thức tư duy mới, mà tôi gọi là tư duy số (digital thinking) thay cho tư duy truyền thống mà đa số đang sử dụng, mà tôi gọi là tu duy tương tự (analog thinking) để tiếp cận thuật ngữ “kinh tế thị trường”. Trong tư duy truyền thống (analog thinking) người ta thường cố gắng đưa ra một khái niệm, với nội hàm và ngoại vi của nó. Và như lẽ thường sẽ có hằng hà sa số các khái niệm khác nhau, và cũng có hàng hà sa số cuộc tranh luận bất tận về các khái niệm này. Theo cách tiếp cận tư duy số (digital thinking), tôi sẽ tiếp cận thuật ngữ “kinh tế thị trường” theo cách thức định hình ra một hệ định hướng cấu trúc cho cái có thể được gọi là “kinh tế thị trường”, làm cơ sở chung cho mọi cách tiếp cận từ những chiều kích khác nhau, mà theo mỗi quan điểm, bối cảnh của mình có thể định hình nên một khái niệm phù hợp. Tuy nhiên, theo cách thức này, dù có hằng hà sa số các khái niệm khác nhau, vẫn có một tập chung là các trụ cột định hướng, tạo nên một vùng giao chung, một cơ sở ngôn ngữ chung, cho phép các khái niệm tìm kiếm được một “sự đồng thuận” chung về kinh tế thị trường, là cơ sở cho các phép so sánh, các tranh luận về tính ưu việt và hạn chế của các cách tiếp cận khác nhau, cũng như việc thích nghi hiệu quả với những bối cảnh đặc thù riêng, trong mỗi giai đoạn khác nhau, ở mỗi nơi khác nhau, từ các chủ thể khác nhau.

Trước hết, chúng ta cần xác lập một số đặc trưng căn bản cho cái gọi là “kinh tế thị trường”:

+ Nền tảng căn bản của “thị trường” không phải là một chủ thể tự nhiên, tồn tại độc lập khỏi con người và xã hội con người. Thị trường là một sản phẩm nhân tạo, là một thực tại xã hội, tồn tại gắn liền với con người và xã hội con người. Do là một thực tại xã hội, thị trường mang trong mình cả yếu tố khách quan và chủ quan, do vậy, tồn tại cả các quy luật khách quan (điều kiện cần) và quy luật chủ quan (điều kiện đủ) để thị trường vận hành được.

+ Thị trường không thể tự vận hành được, nó phải dựa trên sự vận hành của nền kinh tế. Vậy cần phải hiểu như thế nào về một nền kinh tế? Chúng ta cũng áp dụng cách tư duy số để định hình cách hiểu về một nền kinh tế: Điều kiện cần để có một nền kinh tế: i) phải có một đường biên giới hạn không gian; ii) được vận hành bởi một thể chế; iii) thể hiện đặc trưng văn hóa của cộng đồng/xã hội trong cái đường biên ấy. Điều kiện đủ để có một nền kinh tế: i) xác lập được những cấu phần chủ đạo; ii) xác lập được những nhân tố chi phối chủ đạo; iii) xác lập được phương thức vận hành chủ đạo. Như vậy cách thức phối hợp giữa thị trường và nền kinh tế trong mỗi đường biên giới hạn không gian sẽ quyết định cơ chế của nền kinh tế thị trường trong đường biên ấy.

+ Cách thức biểu hiện của kinh tế thị trường dao động trong phổ kinh tế thị trường giữa hai cực chủ quan và khách quan. Nghiêng về cực chủ quan nhiều tức là sẽ biểu hiện một nền kinh tế chịu sự chi phối của các quy luật chủ quan nhiều (chẳng hạn, sự can thiệp sâu của Nhà nước (thể chế) vào nền kinh tế). Nghiêng về cực khách quan nhiều tức là sẽ biểu hiện một nền kinh tế chịu sự chi phối của các quy luật khách quan nhiều (chẳng hạn, kinh tế thị trường tự do với nhà nước tối thiểu).

+ Các phương tiện của kinh tế thị trường phát sinh tùy theo mỗi nền kinh tế cụ thể. Trong đó các phương tiện biểu hiện cho các quy luật khách quan là các quy luật phi thể chế; các quy luật biểu hiện cho các quy luật chủ quan là các quy luật được thể chế hóa.

Thứ hai, nền kinh tế thị trường được sinh ra để làm gì?

Thị trường gắn liền với giao dịch. Thị trường là nơi kiến tạo nên các giao dịch và các giao dịch là hệ quả của thị trường, là biểu hiện của thị trường. Mọi hoạt động trong một thị trường đều là giao dịch. Một nền kinh tế thị trường, do vậy, là nền tảng cho phép và quy định các giao dịch được hình thành, hoàn thành và đưa đến kết quả. Ta có thể khái quát hóa điều này bằng 6 chiều kích cơ bản của nền kinh tế thị trường:

+ Điều quan trọng nhất của một nền kinh tế thị trường là phải thúc đẩy được các giao dịch dựa trên sự hài hòa của các bên liên quan đến giao dịch;

+ Với định hướng tư duy rằng các cấu phần chủ đạo trong nền kinh tế phải luôn nỗ lực đạt được sự đồng thuận thông qua tiến trình thể chế hóa để thúc đẩy các giao dịch hình thành, hoàn thành và đưa đến kết quả;

+ Định hướng vận hành là giảm thiểu sự bất đối xứng về vị thế giữa các bên liên quan đến giao dịch để thúc đẩy giao dịch hình thành, hoàn thành và đưa đến kết quả;

+ Mục tiêu là phải xác lập các nhân tố chủ đạo của nền kinh tế để có được cách thức của nền kinh tế thị trường phù hợp;

+ Trọng tâm là duy trì sự cạnh tranh hiệu quả để tối ưu hóa cả về số lượng, chất lượng và hiệu quả của các giao dịch phù hợp với đặc trưng văn hóa của cộng đồng/xã hội trong đường biên định hình nền kinh tế;

+ Với định hướng chiến lược là phải có hình thành được một phương thức vận hành chủ đạo tạo dựng được sự đồng thuận của các cấu phần chủ đạo và phù hợp với cách thức của nhân tố chủ đạo.

Thứ ba, khi đã xác lập được một cách rõ ràng nền “kinh tế thị trường” mà ta đề cập đến cụ thể như thế nào rồi, ta mới bàn đến cái gọi là cơ chế thị trường, tức là cơ chế vận hành của thị trường trong nền kinh tế ấy. Không thể có một cơ chế chung cho tất cả mọi nền kinh tế, nhưng có những cơ sở chung cho những cơ chế này, dựa trên 6 chiều kích cơ chế thị trường mang tính định hướng như sau:

+ Điều quan trọng nhất của cơ chế này là giúp tạo ra sự hài hòa giữa các bên liên quan đến giao dịch để giao dịch có thể hình thành, hoàn thành và đưa đến hiệu quả;

+ Cơ chế này được dẫn đạo theo cơ chế đồng thuận giữa các cấu phần chủ đạo của nền kinh tế để thiết lập các tiến trình thể chế hóa được nhanh chóng và thuận lợi để thúc đẩy các giao dịch hình thành, hoàn thành và đưa đến hiệu quả (giao dịch là một tiến trình thể chế hóa);

+ Cơ chế này vận hành theo cách thức cố gắng giảm thiểu sự bất đối xứng về vị thế giữa các bên liên quan đến giao dịch;

+ Cơ chế này hướng đến mục tiêu tạo ra các cách thức giao dịch phù hợp nhất;

+ Cơ chế này hướng trọng tâm vào việc duy trì sự cạnh tranh hiệu quả;

+ Cơ chế này được kiến trúc nhằm cân đối hiệu quả các nguồn lực của nền kinh tế, truyền thông một cách hiệu quả đến toàn bộ các cấu phần của nền kinh tế, để thúc đẩy các giao dịch hình thành, hoàn thành và đưa đến hiệu quả.

Kết luận

Trên đây là một bức tranh tổng thể, giản lược để nói đến cái gọi là nền “kinh tế thị trường”. Tuy vậy, có mấy điều quan trọng có thể rút ra được:

+ Nói đến kinh tế thị trường chỉ không chỉ đơn giản hóa khơi khơi bằng cái gọi là quy luật “cung – cầu” theo kiểu thuận mua vừa bán.

+ Không có một khái niệm chung về kinh tế thị trường cho mọi nền kinh tế, sẽ luôn có nền kinh tế thị trường này (this), nền kinh tế thị trường kia (that).

+ Nói đến cơ chế thị trường, vận hành theo các quy luật thị trường... trước tiên phải hiểu rằng nó không thể tách rời việc hiểu cho đúng “thị trường” và đặt cho đúng bối cảnh của “nền kinh tế” mà thị trường đó vận hành trên. Bỏ qua điều này cũng có nghĩa chẳng khác gì “râu ông nọ cắm cằm bà kia”.

+ Không có cái gọi là để cho thị trường vận hành theo các quy luật khách quan được, thị trường tồn tại nhờ các quy luật khách quan, nhưng vận hành được bởi các quy luật chủ quan. Tính khách quan và chủ quan là hai mặt của một đồng xu “thị trường”.

Bài viết này nhắm đến việc tìm ra những giải pháp phù hợp cho việc xây dựng và phát triển một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam một cách hợp lý cả về mặt “thị trường” và phù hợp với “nền kinh tế” với những đặc thù riêng, những đặc trưng văn hóa riêng, với những cấu trúc xã hội và cấu phần xã hội riêng biệt; trong bối cảnh tổng thể quốc tế, một cách vừa hài hòa vừa mang bản sắc riêng.