Đầu tàu kinh tế của châu Âu đang trật bánh

Đức - động cơ tăng trưởng kinh tế của châu Âu hàng thập kỷ qua, giúp khu vực này thoát khỏi nhiều cuộc khủng hoảng - vừa rơi vào suy thoái.

Hàng thập kỷ sai lầm trong chính sách năng lượng, sự thoái trào của xe chạy bằng nhiên liệu đốt và sự ì ạch trong kế hoạch chuyển dịch sang công nghệ mới đang tạo ra mối đe dọa lớn nhất với Đức kể từ khi thống nhất. Tuy nhiên, không như năm 1990, Đức hiện tại thiếu một lãnh đạo để giải quyết các vấn đề cấu trúc này.

"Chúng ta đã quá chủ quan vì mọi thứ nhìn có vẻ tốt đẹp", CEO hãng hóa chất BASF Martin Brudermüller cho biết trên Bloomberg. "Những vấn đề ở Đức đang tích tụ dần. Chúng ta sẽ phải trải qua một thời kỳ thay đổi phía trước. Tôi không biết liệu mọi người có nhận ra điều này hay không", người này nói thêm.

Dù Berlin đã cho thấy khả năng vượt qua nhiều cuộc khủng hoảng trong quá khứ, câu hỏi hiện tại là liệu họ có thể theo đuổi một chiến lược bền vững hay không. Triển vọng này hiện khá xa vời. Ngay khi rủi ro thiếu hụt năng lượng dịu đi, chính phủ liên minh của Thủ tướng Đức Olaf Scholz lại phải quay về đấu tranh với hàng loạt vấn đề, từ nợ công, chi cho máy bơm nhiệt đến giới hạn tốc độ trên đường cao tốc.

Tuy nhiên, các tín hiệu cảnh báo là không thể bỏ qua. Hồi tháng 1, ông Scholz cho biết trên Bloomberg rằng Đức sẽ vượt qua việc thiếu thốn năng lượng năm nay mà không suy thoái. Thế nhưng số liệu công bố hôm 25/5 cho thấy nền kinh tế lớn nhất châu Âu đã co lại hai quý liên tiếp và rơi vào suy thoái.

Các nhà kinh tế học dự báo tăng trưởng của Đức sẽ thấp hơn các nước còn lại trong khu vực vài năm tới. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cũng ước tính Đức sẽ là nền kinh tế tệ nhất trong G7 năm nay.

Ông Scholz thì vẫn lạc quan. "Triển vọng của kinh tế Đức rất tốt", ông cho biết trước báo giới tại Berlin sau khi số liệu hôm qua được công bố. "Bằng việc cởi trói cho các bên tham gia thị trường và giảm thủ tục hành chính, chúng ta sẽ giải quyết được các thách thức đang đối mặt", ông nói.

Tuy nhiên, điều đáng ngại là các số liệu gần đây không chỉ là nhất thời. Chúng là tín hiệu cho những điều sắp xảy ra.

Đức hiện chưa tìm được giải pháp bền vững cho nhu cầu năng lượng của ngành công nghiệp khổng lồ. Họ cũng đang quá phụ thuộc vào các công nghệ sản xuất cũ, thiếu quyết tâm chính trị và sự linh hoạt thương mại để chuyển sang các lĩnh vực tăng trưởng nhanh. Đây là những thách thức về mặt cấu trúc, là hồi chuông cảnh tỉnh cho nền kinh tế lớn nhất châu Âu.

Các đại gia công nghiệp như Volkswagen, Siemens hay Bayer đang bị hàng nghìn công ty nhỏ đe dọa. Dù thói quen chi tiêu thận trọng giúp Đức có nền tảng tài chính tốt hơn các nước khác trong việc chuyển dịch kinh tế, họ không còn nhiều thời gian để lãng phí.

Vấn đề cấp bách nhất hiện tại là chuyển dịch năng lượng đúng lộ trình. Năng lượng giá rẻ là tiền đề chủ chốt tạo ra sức cạnh tranh cho ngành công nghiệp nước này. Trước khi nguồn cung khí đốt Nga biến mất, Đức đã là nước có chi phí điện thuộc nhóm cao nhất châu Âu. Nếu không ổn định được tình hình này, các hãng sản xuất sẽ rời đi.

Để giải quyết lo ngại trên, Berlin đã lên kế hoạch áp trần giá điện với một số ngành dùng nhiều năng lượng, như hóa chất. Tuy nhiên, đây chỉ là giải pháp tạm thời, cho thấy sự khó khăn của Đức về nguồn cung.

Đức đã đóng cửa lò phản ứng hạt nhân cuối cùng đầu năm nay, và thúc đẩy kế hoạch giảm nhiệt điện than cho đến năm 2030. Năm ngoái, họ lắp đặt thêm các cơ sở sản xuất điện gió và điện mặt trời với tổng công suất 10 gigawatt. Tuy nhiên, con số này chỉ bằng nửa tốc độ họ cần để đạt các mục tiêu về khí hậu

Chính phủ Đức đặt mục tiêu lắp đặt 625 triệu tấm pin mặt trời và 19.000 turbine điện gió cho đến năm 2030. Tuy nhiên, lời hứa tăng tốc quá trình này vẫn chưa thành hiện thực. Trong khi đó, nhu cầu được dự báo tăng vọt vì quá trình điện khí hóa mọi hoạt động, từ đốt nóng đến di chuyển và sản xuất thép.

"Chúng ta phải nghĩ xem ngành nào có thể đối phó với giá nhiên liệu tăng, ngành nào không, và tập trung vào tương lai", CEO Siemens Roland Busch cho biết trong một cuộc phỏng vấn trên Bloomberg.

Thực tế là Đức thiếu tài nguyên để tạo ra nhiều năng lượng sạch, vì bờ biển nhỏ và thiếu ánh nắng mặt trời. Để giải quyết việc này, họ đã tìm cách xây cơ sở hạ tầng để nhập khí hydro từ các nước như Australia, Canada và Saudi Arabia, đặt cược vào công nghệ chưa từng được thử nghiệm ở quy mô lớn như thế này.

Bên cạnh đó, Đức cũng cần tăng tốc xây dựng các lưới điện cao áp kết nối các trang trại điện dọc bờ biển phía Bắc đến các nhà máy và thành phố ở phía nam. Họ cũng đang thiếu năng lực lưu trữ để đảm bảo chống chịu được với các đợt gián đoạn năng lượng.

"Đức cần sự thống nhất giữa các đảng để tăng tốc mở rộng cơ sở hạ tầng cho năng lượng tái tạo. Tuy nhiên, sau cuộc bầu cử năm 2025, sự xung đột giữa các đảng phái có thể khiến quá trình chuyển dịch năng lượng chậm lại lần nữa. Điều này không có lợi cho Đức trong vai trò là địa điểm kinh doanh", Claudia Kemfert – Giáo sư kinh tế học năng lượng tại viện nghiên cứu DIW nhận xét.

Đầu tàu kinh tế của châu Âu dường như đã chi khá mạnh tay và bài bản cho các sáng kiến nhằm duy trì lợi thế của đất nước. Chi cho nghiên cứu và phát triển sản phẩm tại đây cao thứ 4 thế giới, sau Mỹ, Trung Quốc và Nhật Bản. Khoảng một phần ba bằng sáng chế nộp tại châu Âu là từ Đức, theo dữ liệu của Văn phòng Bằng sáng chế Thế giới.

Tuy nhiên, phần lớn hoạt động này diễn ra tại các công ty lớn như Siemens hay Volkswagen, hoặc các ngành công nghiệp lâu đời. Số startup tại Đức đang giảm, ngược với xu hướng tại các nước phát triển, theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế - OECD.

Có nhiều lý do cho việc này, ví dụ thủ tục hành chính quá nhiều. Công ty muốn đăng ký thành lập thường phải nộp hồ sơ bằng giấy. Đức cũng có văn hóa ngại rủi ro. Tài chính cũng là một vấn đề. Đầu tư mạo hiểm tại Đức năm ngoái chỉ đạt tổng cộng 11,7 tỷ USD năm 2022, khá nhỏ so với 234,5 tỷ USD tại Mỹ, theo hãng dữ liệu DealRoom.

Bên cạnh đó, thế mạnh về công nghệ của Đức đang dần biến mất, đặc biệt là trong ngành ôtô. Dù các thương hiệu như Porsche và BMW vẫn là cái tên hàng đầu về xe chạy nhiên liệu đốt, mảng xe điện Đức lại đang gặp khó.

BYD đã vượt VW để trở thành thương hiệu xe bán chạy nhất Trung Quốc quý trước. Chìa khóa của BYD là loại xe điện giá chỉ bằng một phần ba VW, nhưng có quãng đường chạy dài hơn và khả năng kết nối với ứng dụng của bên thứ ba.

Phần lớn sự thịnh vượng của Đức đến từ lĩnh vực sản xuất – vốn tạo ra nhiều việc làm văn phòng lương cao. Tuy nhiên, thế mạnh này đang tạo ra sự phụ thuộc nguy hiểm vào các thị trường nước ngoài để có đơn hàng và nguyên liệu thô, đặc biệt là Trung Quốc. Sau khi xung đột Nga – Ukraine nổ ra, cũng như nhiều nước khác, Berlin đang tìm cách giảm phụ thuộc vào Trung Quốc. Tuy nhiên, các công ty lớn nhất Đức vẫn chưa quan tâm đến việc này.

Có 2 lĩnh vực chính mà Đức đang làm dưới khả năng và có thể tận dụng để phát triển kinh tế. Đó là tài chính và công nghệ.

Phần lớn tiền của người Đức nằm trong hệ thống 360 ngân hàng nhỏ, do chính quyền địa phương quản lý, được gọi chung là Sparkassen. Việc này làm tăng khả năng xung đột lợi ích, cũng như giảm sức mạnh tài chính của đất nước.

Hai ngân hàng niêm yết lớn nhất Đức - Deutsche Bank và Commerzbank - nhiều năm nay chìm trong hàng loạt rắc rối. Dù các ngân hàng này trong quá trình thay đổi, quy mô của họ vẫn nhỏ so với các nhà băng tại Wall Street. Tổng vốn hóa của hai nhà băng này còn chưa bằng một phần mười JPMorgan Chase.

Về mặt công nghệ, người chơi lớn nhất tại Đức là SAP – thành lập từ năm 1970 và sản xuất nhiều phần mềm phức tạp giúp các công ty quản lý hoạt động. Mảng này hiện khó có cái tên thay thế. Hãng thanh toán điện tử Wirecard từng suýt chạm đến vị trí này, trước khi sụp đổ vì scandal gian lận kế toán.

Đức cũng thiếu đầu tư cho công nghệ số. Dù có tốc độ Internet cố định xếp thứ 51 thế giới, đầu tư của nước này cho hạ tầng Internet lại thuộc nhóm thấp nhất OECD. "Nhiều năm đầu tư yếu kém đã khiến Đức bị tụt lại", Jamie Rush – kinh tế trưởng khu vực châu Âu tại Bloomberg Economics cho biết. Theo ông, Berlin cần chi nhiều hơn nữa và tạo điều kiện cho các dự án hạ tầng triển khai dễ dàng hơn.

Đức cần giải quyết các vấn đề bằng chiến lược dài hạn. Nhưng điều này cũng rất khó thực hiện. Ông Scholz đắc cử với tỷ lệ ủng hộ thấp nhất nhiều thập kỷ. Chính phủ liên minh hiện tại của ông cũng đang có nhiều bất đồng. Chính trường Đức có nguy cơ rơi vào bất ổn.

Sự rạn nứt này càng đáng ngại trong bối cảnh dân số già đi và người trẻ lo ngại về tương lai. Ngành công nghiệp Đức cảm nhận rõ nhất tác động từ sự chuyển dịch cấu trúc dân số này. Các khảo sát gần đây chỉ ra 50% công ty đã phải giảm sản lượng vì thiếu lao động. Việc này khiến nền kinh tế thiệt hại 85 tỷ USD một năm.

Trong báo cáo gần đây, OECD nhận định về kinh tế Đức: "Không có nước công nghiệp lớn nào lại chứng kiến khả năng cạnh tranh bị đe dọa bởi các vấn đề hệ thống từ xã hội, môi trường đến sức ép quản lý như Đức".

Rắc rối tại Đức sẽ lan truyền ra toàn khu vực, Dana Allin – Giáo sư tại SAIS Europe nhận định. "Sức khỏe của kinh tế Đức là điều quan trọng với nền kinh tế cả châu Âu nói chung, cũng như với sự hòa thuận và đoàn kết trong khối", ông cho biết.