Biển Đen - nút thắt của cuộc khủng hoảng lương thực toàn cầu

Biển Đen là trung tâm an ninh lương thực toàn cầu khi giữ vai trò là cửa ngõ xuất khẩu các sản phẩm ngũ cốc và dầu ăn. Trong bối cảnh cuộc xung đột Nga-Ukraine đã bước sang tháng thứ tư, không có khu vực nào trên thế giới phải hứng chịu nhiều mối đe dọa đối với nguồn cung lương thực hơn Trung Đông và Bắc Phi, đặc biệt là những quốc gia phụ thuộc vào Nga và Ukraine đối với hơn một nửa nhu cầu lương thực như Ai Cập và Liban.

Theo báo Arab News, các cuộc đàm phán trong tuần qua do Thổ Nhĩ Kỳ làm trung gian với Nga về việc nối lại xuất khẩu ngũ cốc qua Eo biển Bosphorus đã bị đình trệ, khiến cơ hội quan trọng để xoa dịu cuộc khủng hoảng hàng hóa và ngăn chặn nạn đói cũng như tình trạng bất ổn khu vực bị bỏ lỡ. Sự ngờ vực giữa Moskva và Kiev sẽ tiếp tục là rào cản đối với hoạt động xuất khẩu lương thực khẩn cấp, nhất là khi hậu quả của cuộc xung đột tại Ukraine ngày càng lớn hơn.

Trước đây, Ukraine từng vận chuyển hơn 50% lượng ngũ cốc xuất khẩu từ cảng Biển Đen ở thành phố Odessa. Kể từ tháng Hai đến nay, các cần cẩu bốc dỡ hàng hóa của cảng đã ngừng hoạt động, khi hạm đội Biển Đen của Nga phong tỏa cảng biển này. Thế bế tắc đã ảnh hưởng đáng kể đến tình hình an ninh lương thực toàn cầu. Theo Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc (FAO), 20 triệu tấn ngũ cốc dự kiến cung cấp cho thị trường toàn cầu đang bị mắc kẹt ở Ukraine, trong đó các hầm chứa đã hoạt động hết công suất.

Tuần trước, nước Cộng hòa Chad đã phải tuyên bố tình trạng khẩn cấp về lương thực khi kho dự trữ ngũ cốc của nước này cạn kiệt. Trong khi đó, tại Ai Cập, 300.000 tấn ngũ cốc đã thanh toán tiền vẫn chưa được giao hàng, gây áp lực lớn lên một quốc gia phải trợ cấp 270 triệu ổ bánh mỳ mỗi ngày cho người dân nghèo.

Chính phủ Ukraine ước tính khoảng 22 triệu tấn thực phẩm, bao gồm lúa mỳ, ngô, lúa mạch và hạt hướng dương vẫn bị mắc kẹt tại các cảng biển. Sự tồn đọng này tạo ra tình trạng khan hiếm nguồn cung nghiêm trọng và đẩy giá hàng hóa leo thang chóng mặt trên khắp thế giới.

Tổng thư ký Liên hợp quốc (LHQ) Antonio Guterres đã tuyên bố rằng có tới 1,6 tỷ người sẽ bị ảnh hưởng trên toàn cầu do cuộc khủng hoảng lương thực. Ông cảnh báo chiến tranh có nguy cơ tạo ra một làn sóng đói kém và khốn khổ chưa từng có, châm ngòi cho những bất ổn về kinh tế và xã hội.

Trọng tâm để giải quyết cuộc khủng hoảng này sẽ là một thỏa thuận xuất khẩu ngũ cốc qua Biển Đen. Mặc dù 80% diện tích đất canh tác của Ukraine vẫn nằm trong tầm kiểm soát của quốc gia này, nhưng Nga đã chiếm giữ phần lớn đường bờ biển và phong tỏa phần còn lại với một hạm đội ít nhất 20 tàu, trong đó có 4 tàu ngầm.

Trong khi đó, Ukraine đã triển khai thủy lôi xung quanh vùng Biển Đen để ngăn chặn bị mất thêm bất kỳ cảng nào vào tay Nga, đồng nghĩa với việc xuất khẩu không thể thực hiện được. Mặc dù các sà lan trên sông Danube và các tuyến đường bộ có thể là giải pháp tạm thời để hoạt động xuất khẩu của Ukraine tiếp tục, song lượng hàng hóa vận chuyển được ít hơn rất nhiều so với nhu cầu. Tại biên giới đất liền, có những hàng ô tô dài tới 16 dặm đang chờ đợi do thủ tục nhập khẩu phức tạp của Liên minh châu Âu (EU). Trên các tuyến giao thông đường sắt chính, thời gian xếp hàng tại cửa khẩu để đổi toa hàng là 16 ngày song có thể lên đến 30 ngày.

Trước khi xung đột xảy ra, 90% hàng hóa xuất khẩu của Ukraine đi qua Biển Đen và đây vẫn là tuyến đường khả thi duy nhất nếu tránh được cuộc khủng hoảng hàng hóa rộng lớn hơn. Nga đã đồng ý về một “hành lang” vận tải cho hoạt động xuất khẩu ngũ cốc từ Ukraine, với đề nghị rút lực lượng hải quân của nước này để cho phép những chuyến hàng khởi hành từ Odessa và Mariupol, đổi lại việc đình chỉ các lệnh trừng phạt quốc tế. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều trở ngại cần vượt qua trước khi Kiev có thể đồng ‎ý với đề xuất này.

Trong khi đó, tình trạng thiếu hụt lúa mỳ toàn cầu ngày càng trở nên cấp bách. Các cuộc đàm phán ở Ankara tuần trước đã cho thấy những thách thức đối với nỗ lực tìm ra một giải pháp, trong đó Thổ Nhĩ Kỳ muốn đàm phán để mở ra hành lang an toàn cho lượng ngũ cốc bị mắc kẹt tại các cảng ở Biển Đen, song chưa thu được kết quả nào khi Ukraine và Nga không đạt được thỏa thuận.

Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov đã nói rằng việc Ukraine tiến hành dỡ bỏ thủy lôi khỏi các cảng của họ là một điều kiện tiên quyết để vận chuyển hàng hóa an toàn. Mặc dù Chính phủ Ukraine có những lo ngại chính đáng về việc Nga phong tỏa đường biển, song không có công ty bảo hiểm quốc tế nào sẵn sàng bảo lãnh cho hàng hóa đi qua khu vực có đầy thủy lôi. Do đó, vấn đề này vẫn là trọng tâm để chấm dứt thế bế tắc.

Mặc dù sự tham gia của Thổ Nhĩ Kỳ vào các cuộc đàm phán là phù hợp với quyết định của Ankara là đóng cửa eo biển Bosphorus đối với tàu vận tải quân sự theo Công ước Montreux, song vai trò của Thổ Nhĩ Kỳ, cũng như Nga và Ukraine, là đều quan tâm tới những lo ngại về chính sách đối ngoại của mình. Đáng chú ý, Thổ Nhĩ Kỳ có kế hoạch tiến sâu thêm 30 km trong lãnh thổ Syria để thiết lập một khu phi quân sự xung quanh biên giới với các khu vực người Kurd. Và để thực hiện kế hoạch này, Ankara phải có sự ủng hộ của Moskva.

Là thành viên Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) duy nhất có chung đường biên giới với cả Nga và Ukraine, Thổ Nhĩ Kỳ rất muốn thể hiện rằng họ đang nỗ lực để hóa giải xung đột. Tuy nhiên, lập trường của Ankara vẫn cho thấy sự không rõ ràng khi họ đã ủng hộ Kiev song từ chối áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Moskva.

Thổ Nhĩ Kỳ đang cố gắng giúp đảm bảo xuất khẩu ngũ cốc, trong khi tìm cách cải thiện quan hệ với phương Tây mà không làm “mất lòng” Nga. Rõ ràng, Nga sẽ không chấp thuận với đề xuất của Thổ Nhĩ Kỳ tại Syria nếu không nhận được thứ gì đó đáp lại tương xứng.

Giải quyết cuộc khủng hoảng lương thực hiện nay rất cần nỗ lực tập thể. Bất kỳ hoạt động xuất khẩu ngũ cốc nào của Ukraine sẽ không chỉ cần sự hỗ trợ của quốc tế, mà còn phải có những nỗ lực đa phương để gỡ bỏ thủy lôi khỏi khu vực quanh cảng Biển Đen. Nếu tình hình xuất khẩu ngũ cốc tiếp tục bị gián đoạn, ngũ cốc của vụ thu hoạch năm ngoái tại Ukraine sẽ bị hỏng và vụ mùa năm nay sẽ bị thiệt hại rất nặng nề.

Tầm quan trọng của hợp tác quốc tế đã được thấy rõ trong đại dịch COVID-19. Cộng đồng quốc tế cần phải chứng tỏ rằng bài học từ dịch COVID-19 đã được rút ra và bắt đầu hợp tác chặt chẽ hơn để ngăn chặn nạn đói hàng loạt.